Βιβλιοθήκη

Γιατί αξίζει μιαν ανάγνωση– Επ’ αφορμή της απονομής του φετινού Νόμπελ Λογοτεχνίας στην Αμερικανίδα ποιήτρια Luise Glouk, θυμόμαστε έναν συγγραφέα του οποίου το όνομα έχει ακουστεί επανειλημμένα ως υποψηφίου, χωρίς ωστόσο να έχει βραβευθεί (πράγμα που δε σημαίνει απολύτως τίποτα). Συγκεκριμένα, επισκεπτόμαστε ένα μείζον έργο του, αρκετά χρόνια μετά την κυκλοφορία του στα ελληνικά, το 2012, ένα έργο που θα έπρεπε σίγουρα να του χαρίσουμε λίγο από το χρόνο μας.

Το “1Q84” του Haruki Murakami σίγουρα αποτελεί ένα από τα αξιοπρόσεκτα σύγχρονα λογοτεχνικά έργα, κατά τη γνώμη μου κυρίως για τον ευφάνταστο τρόπο που αξιοποιεί το μαγικό ρεαλισμό μέσα σε ένα μοντέρνο αστικό τοπίο, αυτό της Ιαπωνίας, για να προσφέρει στον αναγνώστη τόσο μια σύγχρονη και ρομαντική ερωτική ιστορία όσο και ένα αφήγημα που εξερευνά καίρια φιλοσοφικά –ιδίως μεταφυσικά– ζητήματα.

Ο Haruki Murakami είναι ένας από τους πλέον γνωστούς και συζητημένους συγγραφείς σε παγκόσμιο επίπεδο, και αυτό όχι άδικα. Πολυγραφότατος, έχει επαινεθεί τόσο από τους ομότεχνούς του όσο και από τους κριτικούς, και έχει αγαπηθεί από το κοινό διεθνώς, και το εκτενές μυθιστόρημά του (τρεις τόμοι) “1Q84” είναι ένα λαμπρό παράδειγμα της δημιουργικής του φαντασίας και της δυνατής γραφής του που του επιτρέπουν να αναπτύσσει με ευφάνταστο και ταυτόχρονα εκλεπτυσμένο και διεισδυτικό τρόπο τα πιο απαιτητικά και σημαντικά θέματα.
Το “1Q84” είναι ένα μυθιστόρημα με βασικούς ήρωες δύο νεαρούς, τον Τένγκο και την Αομάμε, που ζουν δύο εντελώς διαφορετικές ζωές αλλά που εν τέλει φαίνεται ότι η μοίρα του ενός είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τη μοίρα του άλλου. Το ιδιαίτερο της ιστορίας έγκειται στο ότι οι δυο τους ζουν σε έναν κόσμο στον οποίο λαμβάνουν χώρα εξαιρετικά ασυνήθιστα, παράλογα και περίεργα πράγματα που αλλοιώνουν την φυσιογνωμία της πραγματικότητα και την καθιστούν κατά κάποιο τρόπο διαφορετική και αλλόκοτη. Στην ουσία, πρόκειται για μια πραγματικότητα διαφορετικής φύσης: οι ήρωες έχουν την εντύπωση ότι καθώς προχωρά η ιστορία τους, το περιβάλλον γύρω τους αλλάζει ριζικά και μεταμορφώνεται σε κάτι Άλλο. Εξ ου και ο τίτλος “1Q84”: ενώ οι χαρακτήρες ζουν εν έτει 1984, οι αλλαγές και τα αξιοπερίεργα που συμβαίνουν ωθούν τη μία ηρωίδα να μετονομάσει τη χρονιά αυτή σε 1Q84, με το Q να είναι συμβολίζει τη λέξη question (ερώτηση). Για αυτούς, λοιπόν, όλα κινούνται εντός ενός αλλοιωμένου, διαφοροποιημένου από τη δικό τους κόσμου, και μέσα εκεί προσπαθούν να βρουν το δρόμο τους, αντιμετωπίζοντας μια σειρά από παράξενα γεγονότα και εξελίξεις, που τους ωθούν να εξερευνήσουν τα όριά τους και τον ίδιο τους τον εαυτό.
Ο πρώτος από τους δύο βασικούς άξονες του έργου είναι, όπως είπαμε, η ερωτική ιστορία μεταξύ Τένγκο και Αομάμε. Πρόκειται για μια ιστορία κατ’ ουσίαν ρομαντική, αφού καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος υπογραμμίζεται ξανά και ξανά η βαθιά, υπαρξιακή και μυστηριακή σύνδεση των δύο ατόμων –η οποία, μάλιστα, θα επισφραγιστεί και με μία θαυμαστή, θρησκευτικών προεκτάσεων, εγκυμοσύνη– καθώς επίσης και η σχεδόν προκαθορισμένη από τη μοίρα συνάντηση και επανασύνδεσή τους, έπειτα από πολλά χρόνια ξεχωριστών διαδρομών. Η ερωτική ιστορία στο “1Q84” αποκτά μια σημασία καθαρτική. Είναι μια ρομαντική σχέση σε ένα σύγχρονο περιβάλλον στερημένο από λογικές εξηγήσεις, μια σχέση ζωής σε έναν κόσμο χαοτικό στον οποίο οι άνθρωποι πάσχουν από τη μοναξιά. Εδώ η ερωτική σχέση αναδεικνύεται σε σωσίβιο, σε μια δύναμη στην οποία αποβλέπουν οι άνθρωποι για να σωθούν, για να αντεπεξέλθουν στις έξωθεν «επιθέσεις», στον παραλογισμό, στο χάος της απελπισίας και της μοναξιάς. Για τους ήρωες ο κόσμος υπήρξε ανέκαθεν στερημένος συναισθημάτων και αγάπης, στερημένος συντροφικότητας, μια πραγματικότητα ψυχρή και σκληρή, όπου διαρκώς βίωναν απώλειες και αντιπάλευαν με το τέρας της μοναξιάς και του εσωτερικού κενού. Γι’ αυτό και η πρώτη τους συνάντηση, στην παιδική ηλικία, όταν η Αομάμε απλώς σφίγγει το χέρι του Τένγκο, αρκεί για να γεννήσει μια έλξη και έναν έρωτα που υπόσχεται μια κάποια λύτρωση στο μέλλον. Εκείνο, μάλιστα, που πετυχαίνει ο Murakami με όμορφο τρόπο είναι να ανυψώσει αυτή την ερωτική σχέση σε μοιραία συνάντηση με μεταφυσικές προεκτάσεις: στο “1Q84” ο έρωτας αυτός είναι μια σχεδόν κοσμική δύναμη, ικανή να μεταβάλλει την ίδια την πραγματικότητα, να αντιπαρατεθεί με τις άλλες υπερφυσικές δυνάμεις που την αντιμάχονται και να χαρίσει την τελική διέξοδο που αποζητούσαν οι δύο εραστές στην πιο κατάλληλη στιγμή, όταν και οι δύο την είχαν περισσότερο ανάγκη και θα μπορούσαν να την εκτιμήσουν στο έπακρο, όταν, όπως λέει ο Murakami χαρακτηριστικά, δια στόματος Τέγνκο, είχαν καταλάβει πόσο μόνοι ήταν στ’ αλήθεια.
Ο δεύτερος βασικός άξονας του βιβλίου είναι αυτός που αφορά το μεταφυσικό. Το “1Q84” είναι ένα μυθιστόρημα που έχει στον πυρήνα του το ζήτημα του πώς αντιλαμβάνονται τα άτομα τον κόσμο και την ουσία του, το νόημα της ζωής, καθώς επίσης και πώς αντιμετωπίζουν τις δυνάμεις που διαμορφώνουν την πραγματικότητα. Από αυτή την άποψη, ο Murakami καταφέρνει να θέσει με αριστοτεχνικό τρόπο μια σειρά ερωτημάτων και προβληματισμών. Το “1Q84” βρίθει στοιχείων τα οποία θα μπορούσαμε να τα αποκαλέσουμε μαγικά –και, εδώ, θα μπορούσε να πει κάποιος, εντοπίζεται η αξιοποίηση του μαγικού ρεαλισμού από τον συγγραφέα, με το συνδυασμό των μαγικών/υπερφυσικών/παράλογων στοιχείων με τα χαρακτηριστικά ενός σύγχρονου κόσμου και ενός ρεαλιστικού και οικείου αστικού τοπίου. Ειδικότερα, το μυθιστόρημα αφηγείται μια ιστορία που εκτυλίσσεται σε μια πραγματικότητα που αλλάζει διαρκώς και δεν υπακούει εντελώς στους νόμους της λογικής, όπου, για παράδειγμα, υπάρχουν δύο φεγγάρια, όπου το φάντασμα ενός γέρου σε κώμα (ή η προβολή της συνείδησής του, αν θέλετε) περιπλανιέται στους δρόμους, κάνοντας την δουλειά που έκανε και νέος, όπου κάποιοι μυστήριοι Μικροί Άνθρωποι περιπλανιούνται και προσπαθούν να αλλάξουν τη ρότα των πραγμάτων, όπου ένας θρησκευτικός Ηγέτης κατέχει παραφυσικές ικανότητες και μπορεί να ακούει φωνές από μια άλλη διάσταση κ.ο.κ.. Όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι παρά εργαλεία της αφήγησης στα χέρια ενός συγγραφέα, ο οποίος προσπαθεί να εξερευνήσει τα δυσπρόσιτα τοπία τόσο της ανθρώπινης ψυχής όσο και της φύσης του σύμπαντος. Συγκεκριμένα, μέσα από τους μηχανισμούς του μαγικού ρεαλισμού, συνεχώς προκύπτουν προβληματισμοί που αφορούν τα θέματα ταυτότητας, τον εαυτό και την αυτογνωσία, την ηθική του κόσμου, το ζήτημα της μοίρας, τα θέματα της αλήθειας και της γνώσης· με λίγα λόγια, ερωτήματα που αγγίζουν τον πυρήνα της ζωής και της ύπαρξης μέσα στον κόσμο. Κι όμως, παρ’ όλη τη γκάμα των θεμάτων που θίγονται στο “1Q84”, εκείνο που για μένα καθιστά το έργο αυτό ιδιαίτερα αξιόλογο είναι ο τρόπος που παρουσιάζονται. Ο Murakami, κατά την άποψή μου, σοφά επιλέγει, με την υφολογική και δομική απλότητα της αφήγησής του, να προσεγγίσει την ιστορία του με ξεκάθαρο ανθρωποκεντρισμό, δίνοντας έμφαση περισσότερο στις πράξεις και τον ψυχισμό των προσώπων του. Τα μεταφυσικά και οντολογικά ζητήματα που προκύπτουν από την πλοκή, μολονότι κεντρικά στο μυθιστόρημα, δεν «επιβάλλονται» πιεστικά στον αναγνώστη· αντιθέτως, αναδεικνύονται σε διάφορα σημεία της αφήγησης για λίγο, δίνουν τον τόνο και προκαλούν τη σκέψη και τον προβληματισμό, και ύστερα πάλι υποχωρούν και δίνουν το χώρο σε άλλα θέματα. Επιπροσθέτως, και αυτό είναι επίσης αξιοσημείωτο, ο συγγραφέας απέχει από το να δώσει απαντήσεις στα καίρια ερωτήματα. Η μόνη απάντηση που παρέχεται από την πλοκή είναι ίσως η ανθρώπινη συντροφικότητα ως αντίδοτο στη μοναξιά και τις δυσκολίες που παρουσιάζει ο κόσμος. Τα μεγάλα, μεταφυσικά και γνωσιολογικά ερωτήματα παραμένουν θολά και αναπάντητα: οι δυνάμεις, τελικά, που κυβερνούν τον κόσμο και σμιλεύουν τους μηχανισμούς του είναι σταθερά ακατανόητες και απρόσιτες.
Κλείνοντας, ήθελα να επιμείνω σε ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του βιβλίου που αφορά το ρόλο της γραφής. Σταθερό μοτίβο και βασικό στοιχείο της πλοκής στο “1Q84” είναι η δύναμη του βιβλίου. Πιο συγκεκριμένα, το βιβλίο το οποίο δέχεται τελικά να γράψει, στην αρχή της ιστορίας, ο Τένγκο, πατώντας στην αφήγηση που ήδη έχει καταγράψει η νεαρή και μυστηριώδης Φούκα Έρι, γίνεται η αφορμή για να πυροδοτηθούν μια σειρά από φοβερές εξελίξεις. Στην ουσία, το βιβλίο αυτό, που εκ πρώτης όψεως είναι ένα βιβλίο που μιλά για αλλόκοτα και φανταστικά γεγονότα, είναι μια κιβωτός που μεταφέρει στον υπόλοιπο κόσμο κάποιας μορφής αλήθειες για την ουσία και τις δυνάμεις του σύμπαντος –αλήθειες και γνώσεις που ακόμα και στους συγγραφείς του φαίνονται απροσπέλαστες και κρυπτογραφημένες. Φαίνεται ότι ο Murakami αντιλαμβάνεται και παρουσιάζει στο “1Q84” τη λογοτεχνία κατά κάποιο τρόπο ως μια αποκαλυπτική δύναμη που μεταφέρει ένα είδος ουσιαστικής γνώσης στον κόσμο, έστω κι αν οι αναγνώστες ή και οι ίδιοι οι συγγραφείς δεν μπορούν να έχουν εξ ολοκλήρου επίγνωσή της. Προσωπικά, έχω την εντύπωση ότι και το ίδιο το μυθιστόρημα του Murakami αναλαμβάνει να φέρει κάπως σε πέρας έναν αντίστοιχο ρόλο με αυτόν του βιβλίου του Τένγκο και της Φούκα Έρι: να ρίξει ένα κάποιο φως σε μια σειρά από ερωτήματα που αφορούν την ίδια την καρδιά του σύμπαντος που ζούμε αλλά και το βάθος της ίδιας μας της ψυχής. Το αν το καταφέρνει αυτό ο Ιάπωνας συγγραφέας μπορεί να απαντηθεί μόνο από τον κάθε αναγνώστη ξεχωριστά. Ωστόσο, πιστεύω πως η συναρπαστική του αφήγηση κατόρθωσε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να εκπληρώσει τουλάχιστον αυτό που ο ίδιος ο Τένγκο λέει για τη συγγραφή: