In a Cinemanner of Speaking

Συχνά, στο ρωσικό λογοτεχνικό σύμπαν, η αφηγηματική αιτιότητα δίνει τη θέση της σε ποιητικές συνδέσεις. Ο Tarkovsky, προερχόμενος από οικογένεια με μακριά ποιητική παράδοση, με τον πατέρα του, Arseny Tarkovsky, μάλιστα, να αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους ποιητές στη μεταεπαναστατική Ρωσία, δε θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Στη φιλμογραφία του, το περιβάλλον συχνά συμπληρώνει τις σκέψεις και τις προθέσεις των ηρώων, οι αναμνήσεις περιπλέκονται με το παρόν, οι σχέσεις αιτίου-αιτιατού χαλαρώνουν, τα πρόσωπα παραλλάσσονται. Για το σινεμά του Tarkovsky, ο κόσμος είναι μια καλοκουρδισμένη μηχανή όπου όλα συνδέονται, όλα κάτι θέλουν να πουν. Γι’ αυτόν τον λόγο, αναφερόμαστε σε ένα σινεμά που δεν υποδεικνύει στον θεατή τι πρέπει να νιώσει, παρά μόνο τον υποβάλλει στην ατμόσφαιρά του, που είναι γεμάτη μαγικό ρεαλισμό και συνδέσεις. Μιλάμε για ένα σκηνοθετικό ύφος που επιτρέπει στον θεατή να δεχτεί την αφήγηση με τέτοιο τρόπο, ώστε να ταιριάζει στις δικές του ιδέες για την ύπαρξη. Με τα λόγια του ίδιου του δημιουργού:

Στην εποχή τους, οι ταινίες του Tarkovsky παραγνωρίστηκαν από τα κυρίαρχα μέσα και χαρακτηρίστηκαν από τους κριτικούς σαν μακρόσυρτες και δυσνόητες. Το δημοφιλέστερο περιοδικό για τον κινηματογράφο της εποχής, Sovietsky Ekran, υποβαθμίζει τις ταινίες του δημιουργού σαν «ακαταλαβίστικες και πολύ βαρετές» και καλεί το κοινό να απέχει από τις προβολές τους. Ο απλός κόσμος της Ρωσίας, ωστόσο, χωρικοί από τα προάστια του Λένινγκραντ, εργάτες εργοστασίων, καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης κι ακόμα μητέρες, μαθήτριες και εργάτριες, αγκάλιασαν τις ταινίες του και τις ανέδειξαν σε ταξικό και συναισθηματικό σύμβολο της εποχής, παρά τις περιορισμένες προβολές τους. Πληθώρα επιστολών και ευχαριστήριων σημειωμάτων κατέκλυζε την οικία Tarkovsky μετά τις προβολές των ταινιών του στη Ρωσία. Χαρακτηριστική είναι η επιστολή που παραθέτει ο ίδιος στο δοκίμιό του «Σμιλεύοντας τον Χρόνο», προερχόμενη από έναν εργάτη εργοστασίου στο Λένινγκραντ, σπουδαστή σε νυχτερινό σχολείο:

Είναι αυτό το στοιχείο του πανανθρώπινου σινεμά, που θα λέγαμε ότι επαληθεύει την ύπαρξη ενός συλλογικού ασυνείδητου που είναι κοινό στον άνθρωπο και ξεπερνάει τις διαπροσωπικές διαφορές: Παρακάτω στο «Σμιλεύοντας το Χρόνο», ο Tarkovsky παραθέτει μια επιστολή που του γράφει μια γυναίκα από την πόλη Γκόρκι:

Aυτού του είδους ο κινηματογράφος επικυρώνει, δηλαδή, αυτό που λίγο-πολύ υποψιαζόμασταν ήδη: η ανθρώπινη εμπειρία, πολλαπλασιαζόμενη και εμπλουτιζόμενη ανά τους αιώνες, σκορπισμένη στον άξονα του χώρου και του χρόνου, δεν παρουσιάζει τον κατακερματισμό που της προσάπτουμε, αλλά αντίθετα, υψώνει ακέραια τα ίδια πανανθρώπινα αιτήματα για αξιοπρέπεια, για κατανόηση, για αγάπη, για κοινωνική δικαιοσύνη.

Ανθρακιά από στερνά φύλλα, πυκνή φωτιά
ανεβαίνει στον ουρανό και στο μονοπάτι σου
όλο το δάσος σ' εκνευρισμό
ίδια όπως εσύ κι εγώ τον χρόνο που μας πέρασε

Ο δρόμος καθρεφτίζεται στα δακρυσμένα μάτια σου
όπως οι θάμνοι σε αγρό πλημμυρισμένο

Όλο το παρελθόν σαν απειλή
«προσέξτε και ξανάρχομαι, φυλαχτείτε μη σας σκοτώσω»
ο ουρανός μαζεύεται προς τα πάνω, κρατάει ένα
σφεντάμι σαν τριαντάφυλλο
-πού να πύρωνε κι άλλο!- σχεδόν στο ύψος των ματιών σου

Το ερωτικό στοιχείο δε λείπει από το σινεμά του Tarkovsky αν και είναι μάλλον δευτερεύουσα θεματική σε σχέση με τα ζητήματα του χρόνου και της φθοράς, που κατέχουν πιο κυρίαρχη θέση. Ο έρωτας για τους ήρωες αυτού του κινηματογραφικού αυτού σύμπαντος είναι ένας τρόπος να αποφύγουν τη φθορά και να κυριαρχήσουν πάνω στον χρόνο και ο Tarkovsky δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό. Κληροδοτεί, έτσι, στην ανθρωπότητα τα τριανταπέντε πιο σημαντικά δευτερόλεπτα στην ιστορία του σινεμά: το μετέωρο φιλί του λοχαγού Χόλιν, σε ένα ήσυχο ενσταντανέ ανάμεσα σε πληθώρες μαχών, με μια νοσοκόμα με το όνομα Μάσα στα «Παιδικά Χρόνια του Ιβάν» (1962). Ένα φιλί που μπορεί να περικλείει όλη την εύθραυστη και πρόσκαιρη ομορφιά της ζωής (δύο νέοι που ονειρεύονται ο ένας τον άλλον, ένα δάσος γεμάτο ανθισμένες σημύδες) και μαζί την ασχήμια και το παράλογο του πολέμου (το θλιβερό οχυρό στην άκρη του ποταμιού, τα χαρακώματα). Λιγοστά δευτερόλεπτα μιας ποιητικά ακίνδυνης αιώρησης ανάμεσα σ’ εκείνα που φέρει ο άνθρωπος ως καθήκον και στις πιο μύχιες επιθυμίες του, στην ευθύνη του θανάτου και την ανάγκη για ζωή.

[Τα αποσπάσματα που παρατίθενται στο κείμενο προέρχονται από το ποιητικό έργο του Arseny Tarkovsky και είναι δανεισμένα από τις συλλογές:

Έξι Ευρωπαίοι Ποιητές – Γκέοργκ Τρακλ, Αρσένι Ταρκόφσκι, Ρ. Μ. Ρίλκε, Τόμας Μπέρνχαρντ, Ιβάν Γκολ, Γκότφριντ Μπεν, μτφρ. Α. Ίσαρης, Gutenberg, Αθήνα:2015 και

Χρόνος – Αρσένι Ταρκόφσκι: Εικοσιπέντε στάσεις στο ποιητικό του έργο, μτφρ. Λ. Ιωαννίδης – Μ. Κισιλιέρ, Ίνδικτος, Αθήνα:2008]