Βιβλιοθήκη

Η ιταλική ποίηση διαθέτει μερικά σπάνια μεγέθη. Απ΄τον Francesco Petrarca ως τις μέρες μας, τα λατινικά μανιφέστα έδωσαν το στίγμα του μεγαλείου, της δόξας, της μοναξιάς και του σκοπού ενός ολόκληρου κόσμου με απαράμιλλες κορυφές και ραγδαίες πτώσεις. Υπερασπίστηκαν τον άνθρωπο και τον έβαλαν μες στο κέντρο της ποιητικής συζήτησης. Είτε μιλούμε για πράγματα αισθαντικά, του ορατού και του ενστίκτου, είτε αφήνουμε τον Βοκάκιο για τα μάτια της χιλιόχρονης Βεατρίκης στις «Θείες σελίδες» του Dante Alighieri, παίρνουμε μια γεύση από τα σύμβολα, τα χρέη και τα αδιέξοδα του ίδιου του κόσμου. Η ποίηση μοιάζει με την ιστορία και είναι αλήθεια πως θα εξακολουθούμε να την ζούμε, δεύτερο δέρμα του βαθύτερου εαυτού μας. Τι και αν ο Pasolini ταξιδεύει κουρσάρικα στα αποκαρδιωτικά, ρωμαϊκά προάστια και αν ακόμη ο Cesare Pavese ρίχνει τον φωτισμό για να μην δει κανείς τα χρόνια όπως φέγγουν πλάι στην μικρή στάρλετ του αιώνια χειμωνιάτικου Τορίνο. Η ποίηση της γειτονικής χώρας υπήρξε πάντα στρατευμένη στην γιορτή, το λαϊκό μεταφυσικό πνεύμα του νότου, την δόξα και την βιομηχανική της μοναξιά. Με μια ιδέα μεγαλείου και σάρκα τόσο ανθρώπινη, η ιταλική ποίηση ευτύχησε να γεννηθεί ακόμη μια φορά από πνεύματα που ξέρουν και διακρίνουν το μερίδιο των φτωχών στα πλούτη του κόσμου.

Ατέλειωτες μελέτες και εγχειρίδια για το πώς και το γιατί της ιταλικής ποίησης συνθέτουν την εκτενέστατη βιβλιογραφία γύρω από την ιταλική λογοτεχνία. Το παρελθόν φωτίζεται και τα ρεύματα αποκαλύπτονται. Η ελληνική μετάφραση που με ενδιαφέρον επιλέγει κάθε φορά τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα της ξένης λογοτεχνίας, δείχνει ένα ελαττωμένο ενδιαφέρον γύρω από την λογοτεχνική παραγωγή της Ιταλίας. Μες στην πληθώρα των νέων εκδόσεων που συνιστά από μόνη της ένα είδος σπάνιου καλού νέου μες στον καταιγισμό των αδιεξόδων και του εμπεδωμένου, ημίαιμου φιλοευρωπαϊσμού, οι μεταφράσεις ιταλικών έργων παρουσιάζονται μειωμένες. Ή τουλάχιστον έτσι το θέλει η σύγχρονη, αποφασιστική διαφήμιση.
Ίσως με αυτήν την σκέψη για αφορμή, να ξεχωρίζει ανάμεσα στα εκδοτικά νέα η κυκλοφορία ενός ανανεωμένου, πλήρως επεξηγηματικού εγχειριδίου πάνω στο έργο του νομπελίστα ποιητή Eugenio Montale. «Ποιήματα-Κείμενα» τιτλοφορείται η δίγλωσση έκδοση, σε ιταλικά και ελληνικά, με την φροντισμένη επιλογή και τις μεταφράσεις του Γιάννη Η. Παππά. Οι εκδόσεις 24 Γράμματα προσφέρουν, όχι ένα συμπληρωματικό έργο, αλλά μια αναθεωρημένη μελέτη, εστιασμένη σε ποιήματα, μαρτυρίες και εξομολογήσεις του ίδιου του Ιταλού στοχαστή. Ετούτη η λέξη δεν μπήκε εδώ τυχαία, καθώς στο νου του ετούτο το σημείωμα φέρνει τον δικό μας Βασίλη Ραφαηλίδη όταν κάνει λόγο για τον στοχαστικό και στοχαζόμενο άνθρωπο, Eugenio Montale. Έναν τέτοιο χρειάζεται κάθε εποχή.

Η τακτική της επιλογής δεν στέφεται πάντα από επιτυχία. Στην περίπτωση της έκδοσης των 24 Γραμμάτων όμως ο κ. Παππάς επεκτείνει την επιλογή του σε όλο το μήκος και το πλάτος της παραγωγής του Montale. Δίχως την υπέρβαση από πλευράς εκδόσεων που στοιχηματίζουν σε ένα τόσο εκτενές υλικό, πιστές στην υπηρεσία του καλού βιβλίου, ένα τέτοιο έργο όπως τα «Ποιήματα του Eugenio Montale δεν θα ήταν ένας στόχος επιτεύξιμος. Σημειώσεις, βιογραφικά στοιχεία και μια εκτενέστατη εισαγωγή που περιγράφει τους αρμούς του έργου του ποιητή και τους θεμελιώδεις πυλώνες του. Ο Eliot, ένας χρόνος ουδέτερος, ο Dante Alighieri, η θεολογία της καταργημένης ιστορίας. Μικρά ταξιδιωτικά από κάποια επίσκεψη του Ιταλού ποιητή στην κακοτράχαλη, μεσοπολεμική Ελλάδα με το σβησμένο λάλον ύδωρ, απόψεις και διασταυρώσεις του έργου του με την σκέψη του καιρού του, διαμορφώνουν πλάι στα ποιήματα το υλικό της έκδοσης. Και αυτά τα τελευταία, εφοδιασμένα με τις διευκρινίσεις που απαιτούνται, συστήνονται στο μεγάλο άθροισμα της ποίησης που αριθμεί και προχωρεί δίνοντας σχήμα στην έκφραση του κόσμου.
Η δίγλωσση παράθεση των ποιημάτων προσθέτει ακόμη ένα μέσο για να πλησιάσει κανείς με επάρκεια το πληθωρικό έργο του Eugenio Montale που εδώ τόσο εύστοχα δειγματίζεται από τον Γ. Η. Παππά. Το σημείωμα παραθέτει ένα απόσπασμα από την σύντομη ερμηνεία που συνοδεύει κάθε ποίημα της έκδοσης. Ένα σύντομο σχόλιο που δίχως να κατευθύνει τον αναγνώστη, εντούτοις του παρέχει όλα τα πιθανά κλειδιά, όλες τις πιθανές απαντήσεις που θα γυρέψει εκείνος, νιώθοντας το γράμμα και την ουσία του σπουδαίου Ιταλού δημιουργού. Εδώ, από την μετάφραση του ποιήματος «Ο Άρνος στο Ροβετσάνο».

Με αυτά τα γοητευτικά εφόδια μας εξοπλίζει η έκδοση και οι εισαγωγικές αναλύσεις. Οι μεταφράσεις των ποιημάτων αξιολογούνται καλύτερα από εκείνον που γνωρίζει ως την αίσθηση την γλώσσα και τους τρόπους της. Η μόνη παρατήρηση που απομένει σε αυτό το ταπεινό σημείωμα δεν είναι άλλη από τον ρυθμό και την ατμόσφαιρα που διατηρούνται στα πρότυπα της ποίησης του Eugenio Montale, επιβεβαιώνοντας τους εξαιρετικούς εργάτες που υπηρετούν αυτήν την σκοπιά της λογοτεχνικής παραγωγής. Για τους περισσότερους από εμάς ωστόσο, αρκούν οι μεταφράσεις στα ελληνικά των έργων του δημιουργού που δίνουν το στίγμα του, καθώς μεταπηδά από νεότητα σε νεότητα, δείγμα μιας αειθαλούς παρουσίας στα ύφη και τις συμπεριφορές της ιταλικής, αλλά και της παγκόσμιας ποίησης.
Ο Eugenio Montale γεννιέται το 1896 στην Γένοβα. Σταχυολογώντας από το περιεκτικό χρονολόγιο της έκδοσης των 24 Γραμμάτων, ο Ιταλός ποιητής ταυτίζει την αιωνιότητά του με τα τοπία του γενέθλιου τόπου των καλοκαιριών του, τις Cinque Terre. Θα παραμείνει στην Γένοβα, βιώνοντας τις συνέπειες της πολιτικής του Ντούτσε, γράφει μες στον καιρό του φασισμού, όταν όλα πρέπει να στρατευθούν για να υπάρξουν.

Όμως για τον Ιταλό στοχαστή η ποίηση υπάρχει πρωτίστως για τον εαυτό της. Δανείζεται από τον εαυτό της, μοιάζει με ένα παράξενο τέρας, σαν εκείνο που σκότωσε τον Ιππόλυτο στην παραλία της Επιδαύρου. Κάτι τόσο καταστροφικό που τρέφεται από τις σάρκες του για να μετρήσει με όρους του παρόντος και του μέλλοντος τις διαστάσεις αυτού του κόσμου. Ο Eugenio Montale που έχει κάνει ήδη αισθητή την παρουσία του από τα 1920 γράφει σε επιστολή του.

Η ποίηση του Eugenio Montale θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρό της, αυτόν που γεννιέται επικά και πεθαίνει λυρικά. Γνωρίζει να υφαίνει τον ιστό της λεπτοφυούς ειρωνείας και σε τούτο ακριβώς το σημείο, η έκδοση παραθέτει μερικά επιχειρήματα που διαμορφώνουν δεσμούς ανάμεσα με το καβαφικό έργο. Οι δυο δημιουργοί, ο καθένας από τα άκρα του νεκρού του κόσμου, τραγουδούν μια φευγαλέα στιγμή του χρόνου. Και μες στην ιστορία τους που ΄χει στοιχεία πεζολογικά και φυσικά μα μ΄επίστρωση ποιητική, κυμαίνονται από το μικρό ως την σπουδαία γενίκευση. Εκείνη που συνομιλεί με την ίδια την ψυχή του κόσμου, εκεί έξω. Η ποίηση του Montale είναι στίχοι που αρνούνται την στράτευση. Διαθέτουν μια σπάνια και αλησμόνητη παιδική φωνή, το σχήμα τους αντέχει, επειδή ανήκει στο ίδιο το αίνιγμα. Αυτό είναι που μαρτυρά η ποίηση του Ιταλού στοχαστή, το είδος της σκληρής μοίρας που πραγματώνεται για πάντα μες στην ομορφιά. Τίποτε δεν γυρεύει ο Montale, αφού όλα έχουν γραφτεί και όλα πια κάηκαν στις στάχτες της τραγωδίας. Ως τότε απομένουν τα κουρέλια που ανεμίζουν, τα «συμπιεζόμενα και τα διελκόμενα και τα εντεινόμενα» που κυκλοφορούν σαν αίματα μες στα κυκλώματα που μελετά η ποίηση. Οι γηραλέες συμβατικότητες παραμένουν στην άλλη πλευρά του έργου του Eugenio Montale. Η δική του «καλή βροχή» είναι πέρα από την ναφθαλίνη των επιβλητικών ιδρυμάτων. Η κοσμική ζωή, τα πορτραίτα της, ο υπαινιγμός που κρύβει ολόκληρες βιογραφίες, το φαινόμενο της ποίησης που κορυφώνεται μες στις πεζολογικές αναφορές του έργου του κυριαρχούν στις θεωρήσεις της κριτικογραφίας, αθροισμένα πλάι στις άλλες διαπιστώσεις ενός λαμπρού και μεγάλου έργου.
Οι εκδόσεις 24 Γράμματα προτείνουν στο αναγνωστικό κοινό ένα απαιτητικό έργο που θα κατατοπίσει τον νεοφερμένο και θα ικανοποίηση τον βαθύ γνώστη. Ο σύγχρονος μελετητής αλλά και ο λάτρης της φιλολογίας μπορεί να εξασφαλίσει στην δίγλωσση έκδοση τα εργαλεία για να μυηθεί στην ένταση της ιταλικής γλώσσας, αυτήν που τροφοδοτεί με προφορικότητα και υπόγεια ένταση το έργο του Ιταλού, νομπελίστα ποιητή και δεν χάνεται καθώς τα νοήματα μεταβαίνουν από σταθμό σε σταθμό. Πρόκειται για τα μέσα που απαιτούνται προκειμένου να διαπιστώσει κανείς την καταγωγή αυτού του αχαλίνωτου που διατυπώνεται ψύχραιμα, υπό το φως του ερμητισμού. Η τοπιογραφία της πρώτης του νιότης, οι ακτές και τα μεσημέρια της Λιγουρίας με τα ολόχρυσα εσπεριδοειδή έρχονται και ξανάρχονται μες στις εξομολογήσεις του Eugenio Montale. Ζουν πλάι σε στρατηγούς και σύμβολα νεκρωμένα. Άνθρωποι, πράγματα, ζώα, όλα συμμετέχουν σε αυτές τις ιστορίες, τις κρυφές πολαρόϊντ από έναν παλιό καιρό σπαρμένο θαύματα, όπως «λαγούς να χορεύουν στα δάση» και άλλα εγκώμια του ανέφικτου που εποφθαλμιά μες στην αφέλεια της φιλοδοξίας της, εκείνο το κορίτσι που τόσο μίσησε ο θείος Πλάτων και φριχτά εκδικήθηκε.
Οι εκδόσεις 24 Γράμματα και ο Γιάννης Η. Παππάς προσφέρουν στο κοινό μια εξαιρετική και πληρέστατη εργασία γύρω από το έργο του Eugenio Montale. Η Ιταλία του που διασχίζει σαν φωτισμένο, παρελθοντικό πλοίο τα ποιήματά του δεν καθρεφτίζεται περισσότερο από ότι η ίδια η ανθρωπιά της. Η φωνή του διαθέτει μερικές σπάνιες αναγωγές που καθιστούν τόσο επίκαιρη την ποίησή του. Και πώς αλλιώς να ερμηνευθεί άραγε εκείνο το ποίημά του που με ανησύχησε για το ταίριασμά του με τον καιρό τον δικό μου. Ίσως επειδή ψιθυρίζει πως «ποιος ξέρει αν κάποια μέρα πετάξουμε τις μάσκες που φορούμε στα πρόσωπά μας χωρίς να το γνωρίζουμε. Γι.΄αυτό είναι τόσο δύσκολο να αναγνωρίσουμε τους ανθρώπους που συναντάμε. Ίσως ανάμεσα σε τόσους, μεταξύ των εκατομμυρίων να υπάρχει αυτός στον οποίο πρόσωπο και μάσκα να συμπίπτουν.» Ο Montale ανήκει στα σπάνια πνεύματα που αντλώντας από τα πιο πρωτόγονα μέσα της ζωής εκεί έξω, εφευρίσκει με μια σπάνια και ευαίσθητη ευφυία όλα τα μέσα της εκλέπτυνσης που χρειάζονται στην πιο καίρια ανάγκη μας. Αυτήν που ονειρεύεται όσα δεν κατόρθωσε να πνίξει ο ιερέας και όσα παραστατικά, μια μέρα θα γκρεμιστούν μες στον θόρυβο του ορθολογισμού.
Ο Eugenio Montale υπήρξε ένας Αθηναίος της Γένοβα. Η δική του Ιταλία φτερούγισε σαν κλίτος μες στον χρόνο. Και εκείνος, ένας Επίκουρος της ρωμαϊκής παλιατσαρίας με ένα σωρό παρακμές στα χέρια του έπλασε λίγο από το μέλλον. Η γλώσσα του καθόλου ξένο δεν τον κάνει και οι εκδόσεις 24 Γράμματα τόσο γλαφυρά τον αφηγούνται μέσα από τις εξαίσιες μεταφράσεις του Γιάννη Η. Παππά.