Βιβλιοθήκη

Η Clarice Lispector είναι μια μεγάλη μορφή της πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας, με μια γραφή ιδιαίτερα απαιτητική και φιλοσοφημένη. Τα έργα της, αν και όχι ιδιαιτέρως διαδεδομένα στην Ελλάδα, έχουν γνωρίσει την παγκόσμια κριτική καταξίωση, και σίγουρα κατέχουν εμβληματική θέση στη νεότερη λογοτεχνική παραγωγή της Βραζιλίας. Ένα από τα πλέον αναγνωρισμένα κείμενά της είναι και το τελευταίο της έργο, «Η Ώρα του Αστεριού» (1977) –στα ελληνικά από τους Αντίποδες, σε μετάφραση του Μάριου Χατζηπροκοπίου– το οποίο, ωστόσο, παραμένει εν πολλοίς δυσπρόσιτο, πειραματικό και αποσπασματικό.

Ο αναγνώστης της «Ώρας του Αστεριού αντιλαμβάνεται την ιδιαιτερότητα του εν λόγω μυθιστορήματος από τις πρώτες κιόλας αράδες. Πρόκειται, στην ουσία, για ένα αρκετά απαιτητικό έργο, που συνδυάζει ποικιλία ύφους και είδους, το οποίο μάλιστα φαίνεται ότι συνετέθη μέσω της συναρμολόγησης διαφόρων σημειώσεων σε μια ενιαία ιστορία. Σε μια πρώτη «αντιπαράθεση» με το κείμενο, εκείνο που προκαλεί εντύπωση, και που κατά τη γνώμη μου του δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα χροιά, είναι ο συνδυασμός, που επιχειρείται από τον αφηγητή Ροντρίγο Σ.Μ., της καθ’ εαυτό ιστορίας με μια στοχαστική-φιλοσοφική διάθεση –συνδυασμός που διατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης. Στην πραγματικότητα, το κείμενο είναι μια ακολουθία χωρίων αφήγησης και χωρίων με φιλοσοφικά, στοχαστικά ή αυτοαναφορικά σχόλια: η περσόνα του συγγραφέα που διηγείται την ιστορία συνεχώς επεμβαίνει στα αφηγούμενα γεγονότα και παρεμβάλλει τις σκέψεις του, τα συναισθήματα και τους προβληματισμούς του, δημιουργώντας έτσι ένα μείγμα εκφραστικών τρόπων και ύφους. Ο αναγνώστης καλείται επομένως να εμπλακεί και να ισορροπήσει μέσα στον κόσμο της ανάγνωσης, και να προβληματιστεί και ο ίδιος για τη φύση, την αξία, τις επιπτώσεις και τις προεκτάσεις που μπορεί να έχει αυτή η ιστορία που του μεταφέρεται. Η ιστορία της Μακκαμπέας (όπως ονομάζεται η κεντρική ηρωίδα) δεν είναι παρά μια αφορμή για τη Lispector να γράψει και να προσφέρει το σχόλιό της πάνω στην πραγματικότητα. Υπό αυτό το πρίσμα, η ανάγνωση είναι μια διαρκής άσκηση ισορροπίας κι ένα διαρκές ταξίδι από αυτό που διαβάζουμε σε αυτό που «σημαίνει» η ιστορία. Κατά μία έννοια, ο αναγνώστης οδηγείται συνέχεια από το σημαίνον (ιστορία) στο σημαινόμενο (η φιλοσοφική αξία της ιστορίας) και πάλι πίσω. Προφανώς και αυτό αποτελεί συνειδητή επιλογή της Lispector κατά τη σύνταξη του βιβλίου, που στόχο έχει να εξοικειώσει τον αναγνώστη με αυτό που διαρκώς η ίδια ομολογεί στο έργο της ως διακαή πόθο: την αναζήτηση της αλήθειας, που δεν είναι παρά «μια εσωτερική και ανεξήγητη επαφή». Άλλωστε, όπως λέει στην «Ώρα του Αστεριού», «[η ζωή της Μακκαμπέας] είχε αλλάξει με λέξεις – απ’ τον καιρό του Μωυσή ξέρουμε πως η λέξη είναι θεϊκή».

Σε ό,τι αφορά την ιστορία αυτή καθ’ αυτή, δηλαδή τα γεγονότα και τα πρόσωπα που εμπλέκονται, αυτή είναι στην ουσία πολύ απλή, σχεδόν ανύπαρκτη. Δε συμβαίνει τίποτα το εξαιρετικό. Το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτό είναι το πρόσωπο της Μακκαμπέας, η ιδιαιτερότητα με την οποία πλάθεται η ηρωίδα, η έμφαση που δίνεται σε αυτή την ηρωίδα του τίποτα, η οποία μοιάζει να μη ζει, μοιάζει να είναι καταδικασμένη σε μιαν οιονεί ανυπαρξία που αίρεται μόνο στιγμιαία στο τέλος, όταν φαίνεται ότι βρίσκει την αλήθεια της, αρκετά αργά όμως. Εκείνο που πρέπει να τονιστεί σε αυτό το σημείο, εκείνο που ξεχωρίζει έντονα σε ένα βιβλίο κατά τα άλλα επικεντρωμένο στο στοχασμό πάνω στη σημασία της ατομικής ζωής και στην «ποδοπατημένη αθωότητα» και την «ανώνυμη δυστυχία», όπως λέει η ίδια, είναι το διακριτικό κοινωνικό σχόλιο που φέρνει στο προσκήνιο η παρουσία της Μακκαμπέας. Συγκεκριμένα, η «Ώρα του Αστεριού» μοιάζει να είναι ένα έργο που δίνει μια κάποια έμφαση και στην επίδραση του κοινωνικού περιγύρου στη ζωή των ατόμων, εκδηλώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη διάθεσή του να αρθρώσει σε ένα βαθμό και ένα λόγο κοινωνικοπολιτικό και εμμέσως καταγγελτικό. Δεν είναι τυχαίο ότι δηλώνεται επανειλημμένα πως τόσο η Μακκαμπέα όσο και ο Ολίμπικο, ένα ακόμη από τα πρόσωπα, προέρχονται από την πάμπτωχη και υπανάπτυκτη περιοχή του Nordeste (Βορειοανατολικό τμήμα) της Βραζιλίας, ούτε ότι περιγράφονται με αρκετές ευκαιρίες τα δύσκολα περιβάλλοντα στα οποία ζουν οι χαρακτήρες. Φαίνεται ότι, σε αυτό το έργο, η Lispector φρόντισε να αντιστοιχιστούν σε κάποιο βαθμό οι δύσκολες εμπειρίες ζωής με τα δύσκολα και απ-ανθρωπισμένα περιβάλλοντα, καθιστώντας έτσι εμμέσως πλην σαφώς ξεκάθαρο ότι η ζωή δεν είναι μόνο εσωτερικό φαινόμενο για τον άνθρωπο, αλλά και εξωτερικό, κοινωνικό και ιστορικά καθορισμένο.

Η «Ώρα του Αστεριού» είναι ένα κείμενο οπωσδήποτε απαιτητικό και αρκετά συμπυκνωμένο σε νοήματα. Μπορεί η ιστορία που διηγείται να απέχει μακράν από το να αποτελεί μια ιστορία αξιοπρόσεκτη, ικανή ως σύνολο να κρατήσει τον αναγνώστη και να του μιλήσει με τον ίδιο τρόπο που μιλούν οι ιστορίες των μεγάλων μυθιστορημάτων. Ωστόσο, η σημασία της περισσότερο έγκειται στον τρόπο που αυτή αποτελεί αφετηρία για την συγγραφική persona να στοχαστεί πάνω στη ζωή και πάνω στο φαινόμενο της δυστυχίας και των παθών που μπορεί να αγγίζουν ακόμη και τα πιο ασήμαντα άτομα και να διαποτίζουν ακόμη και τα λιγότερο σπουδαία γεγονότα. Η σημασία του βιβλίου εξαρτάται περισσότερο από τον τρόπο με τον οποίο η εξιστορούμενη εμπειρία γίνεται ευκαιρία για το συγγραφέα, αλλά και τον αναγνώστη, να αντιπαρατεθεί με την πραγματικότητα, έτσι όπως αυτή υπάρχει και στις πιο ασήμαντες εκδοχές της, να ψάχνει τις απαντήσεις στα αναπάντητα ερωτήματα της ζωής, να αναζητά αλήθεια και νόημα, να αναδιατάσσει τα πράγματα ώστε να ανακαλύπτει κομμάτια του εαυτού του μέσα σε αυτά. Υπό αυτή την έννοια, η «Ώρα του Αστεριού» γράφτηκε, και ως εκ τούτου προορίστηκε να διαβαστεί, με τέτοιο τρόπο ώστε, όπως αργότερα θα πει εύστοχα ο Murakami στο “1Q84”, η ιστορία, αναδομώντας τα πράγματα και τον κόσμο, να προσδίδει στον εαυτό έναν ξεκάθαρο βαθμό ύπαρξης:

Ή, όπως λέει η ίδια η Lispector:

Σε κάθε περίπτωση, η λογοτεχνία και η αφήγηση μιας ιστορίας φαίνεται ότι συντελούν αδιαμφισβήτητα στην κατάκτηση ενός υπέροχου αγαθού, της αυτογνωσίας.