Βιβλιοθήκη

Σίγουρα ο James Baldwin είναι μια αυθεντική φωνή. Ίσως αυτή είναι η μεγάλη αρετή του έργου του. Μια αυθεντική φωνή της Μαύρης Αμερικής. Ένας συγγραφέας παραγωγικός, ορμητικός, ειλικρινής, αγωνιστικός. Ένας συγγραφέας του οποίου το έργο σφράγισε με έναν ιδιαίτερο τρόπο την αμερικανική λογοτεχνία, ιδίως δίνοντας χώρο στις φωνές εκείνες των καταπιεσμένων που αγωνίζονταν για τα δικαιώματά τους και για τη θέση τους στην «κανονικότητα». Ένας συγγραφέας του οποίου τα κείμενα μιλούν ακόμη και στη σύγχρονη εποχή, ρίχνοντας φως στα μεγάλα θέματα του ρατσισμού, των διακρίσεων και των πολύπλοκων ανθρωπίνων σχέσεων. Ένας συγγραφέας που ολόκληρος ο κόσμος τον ανακαλύπτει ξανά σήμερα. Ο συγγραφέας στου οποίου το έργο βασίστηκε το βραβευμένο ντοκυμαντέρ “I Am Not Your Negro”, ο συγγραφέας του “Giovanni’s Room” και του “If Beale Street Could Talk”. Τον James Baldwin τον ανακαλύπτουμε και στην Ελλάδα ξανά, αυτή τη φορά μέσα από τον κόσμο μιας αδελφικής σχέσης, μέσα από τον κόσμο της μουσικής γκόσπελ, μέσα από τον κόσμο των μαύρων της δεκαετίας του ’60, μέσα από το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ» [“Just Above My Head” (αγγλ.), εκδόσεις Πόλις, 2019].

Ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα του 2020 μέχρι στιγμής υπήρξε αναμφισβήτητα η δολοφονία του George Floyd στις Η.Π.Α., η οποία και οδήγησε σε ένα τεράστιο αναβρασμό και σε μια κλιμάκωση των διαμαρτυριών και των διεκδικήσεων του κινήματος “Black Lives Matter”. Φυσικά, αυτό το γεγονός ανακίνησε μια σημαντική και παγκοσμίου κλίμακας συζήτηση για το ρατσισμό, την αντιμετώπιση των κάθε είδους μειονοτήτων και τις διακρίσεις σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Υπό αυτό το πρίσμα τίθεται μετ’ επιτάσεως και το ζήτημα της αντιπροσώπευσης όλων των φωνών και των τάσεων στην πολιτισμική παραγωγή, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς το πρόβλημα ότι κυριαρχούν συνήθως, με εξαιρέσεις φυσικά, σε όλες τις τέχνες, οι φωνές, τα έργα και οι αφηγήσεις που προέρχονται από το τρίπτυχο –αν μπορούμε να το αποκαλέσουμε έτσι– «λευκός-άνδρας-ετεροφυλόφιλος». Το θέμα αυτό δεν είναι καθόλου καινούργιο, ωστόσο επανέρχεται στο προσκήνιο εντονότερα σήμερα, και παραμένει εξαιρετικά κρίσιμο για την ποιότητα τόσο της κοινωνικής ζωής, ευρύτερα, όσο και της πολιτισμικής παραγωγής, ειδικότερα. Ζητούμενο είναι, υπό αυτές τις συνθήκες, να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση σε όλες εκείνες τις φωνές, στο χώρο του πολιτισμού εν προκειμένω, οι οποίες μπορούν να δώσουν σάρκα και οστά στη διαφορετικότητα, να την τοποθετήσουν στο κέντρο με σεβασμό και ειλικρίνεια, και να υπερασπιστούν την αξία της. Μια τέτοια φωνή είναι και αυτή του James Baldwin. Συγκεκριμένα, το μυθιστόρημά του «Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ» είναι ένα παράδειγμα έργου, εντός του οποίου η διαφορετικότητα, είτε αυτή είναι φυλετική είτε σεξουαλική, έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι «Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ» πραγματεύεται μια ιστορία η οποία κινείται βασικά σε τρία επίπεδα: το ένα έχει να κάνει με την οικογένεια, το δεύτερο με τα ζητήματα πολιτικής και κοινωνικής απελευθέρωσης των μαύρων, ενώ το τρίτο με ζητήματα σεξουαλικής απελευθέρωσης. Σε γενικές γραμμές, το βιβλίο μας παρουσιάζει την ιστορία ενός διάσημου Αφρααμερικανού τραγουδιστή και του περίγυρού του μέσα από τα μάτια του αδερφού του, σε μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση κυρίως αναδρομής στο παρελθόν. Το μυθιστόρημα εκκινεί από αυτή την οικογενειακή ιστορία και τη χρησιμοποιεί ως αφετηρία για να προσφέρει στον αναγνώστη ένα δυνατό σχόλιο για την αδελφική σχέση και αγάπη, τη δύναμη του οικογενειακού περιβάλλοντος αλλά και για τη θέση του ατόμου μέσα στην κοινωνία και τη διαπραγμάτευση της ταυτότητάς του.

Πέραν του θέματος της οικογένειας, το έργο του Baldwin επικεντρώνεται κατ’ εξοχήν σε δύο βασικούς άξονες, όπως ανέφερα και παραπάνω: στα προβλήματα που αφορούν τη μαύρη κοινότητα της Αμερικής, καθώς και στα ζητήματα σεξουαλικής ταυτότητας. Κάτι τέτοιο, φυσικά, δεν είναι καθόλου τυχαίο αν αναλογιστεί κανείς ότι ο Baldwin υπήρξε ένας συγγραφέας που ύψωσε τη φωνή του ιδίως εναντίον του ρατσισμού και της ομοφοβίας στην Αμερική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ» καταφέρνει να θέσει στο προσκήνιο και να τονίσει μετ’ επιτάσεως τη σημασία της διαφορετικότητας –και αυτό ακριβώς είναι που δίνει ιδιαίτερη αξία στο μυθιστόρημα και σήμερα. Ο Baldwin επιχειρεί, κατ’ αρχάς, να προσφέρει ένα σχόλιο για την κατάσταση που αντιμετώπιζαν οι μαύροι στις Η.Π.Α., τοποθετώντας την ιστορία που διηγείται στο πλαίσιο των πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων και εξελίξεων της δεκαετίας του ’60 (π.χ. η κατάργηση του νόμου του διαχωρισμού λευκών και «έγχρωμων») καθώς επίσης και στο πλαίσιο των βαθιά ριζωμένων, στον αμερικανικό κυρίως Νότο, ρατσιστικών αντιλήψεων και ρατσιστικής βίας. Τόσο μέσα από τα ίδια τα περιστατικά της ιστορίας του βιβλίου όσο και μέσα από στοχαστικού περιεχομένου σχόλια που ενσωματώνονται από τον αφηγητή στο κείμενο, ο συγγραφέας επιδιώκει να δώσει το χώρο που του αρμόζει σε έναν λόγο καταγγελτικό και έμπλεο δίκαιης οργής. Απέναντί του μοιάζει να έχει πάντοτε «εκείνους του δυστυχισμένους λευκούς που πάσχιζαν να μεταμορφώσουν τον εαυτό τους και τα παιδιά τους σε τέρατα» και σ’ αυτούς είναι που φωνάζει διαρκώς. Επιπρόσθετα, το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ» δεν αφήνει ποτέ να λησμονηθεί και το έτερο μεγάλο ζήτημα, αυτό της σεξουαλικής διαφορετικότητας. Η επιλογή να είναι ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, ο Arthur, ομοφυλόφιλος, κατορθώνει να εστιάσει ένα κομμάτι του ενδιαφέροντος σε θέματα που σχετίζονται με τη σημασία της ανακάλυψης της σεξουαλικής ταυτότητας, με τη σεξουαλική ελευθερία και με την εξερεύνηση της έννοιας του ανδρισμού. Ο Badlwin, κι όταν γίνεται «προκλητικός» -με τη θετική έννοια της λέξης– στις σκηνές που περιγράφει ή στην επιλογή του λεξιλογίου του, έχει κυρίως ως στόχο, κατά τη γνώμη μου, να «αντικειμενοποιήσει» τον ομοφυλοφιλικό έρωτα, να τον απεικονίσει όχι ως κάτι παρά φύσιν, αλλά ως μια μορφή σχέσης που εδράζεται στις ίδιες ακριβώς βάσεις και στις ίδιες διαδικασίες με τον ετεροφυλοφιλικό έρωτα. Εν τέλει, εκείνο που έχει σημασία και οφείλει ο καθένας να αναγνωρίσει είναι ότι όλες οι μορφές του έρωτα είναι κατά βάση παρόμοιες και πως έχουν την ίδια μεγάλη σημασία στη ζωή του κάθε ατόμου, και πως μπορούν να αξιολογηθούν μόνο στη βάση της τρυφερότητας, της αγάπης και της γνήσιας ανθρώπινης επαφής.

Το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ», λοιπόν, είναι πρώτα απ’ όλα ένα έργο-φόρος τιμής στη διαφορετικότητα, είτε αυτή είναι φυλετική είτε σεξουαλική. Στο κέντρο του μυθιστορήματος βρίσκεται πάντοτε ο άνθρωπος, η ζωή του και ο αγώνας του να επιβιώσει και να βρει έναν κάποιο δρόμο για την ευτυχία. Ουσιώδη στη σκέψη του Baldwin και στην προσπάθειά του να δώσει φωνή στη διαφορετικότητα είναι φυσικά τα ζητήματα της ταυτότητας. Οι πρωταγωνιστές του προέρχονται πάντα από διακριτές κοινωνικές ομάδες, χαρακτηρίζονται από γνωρίσματα που τους τοποθετούν απέναντι στην ισοπεδωτική λογική και πρακτική του τριπτύχου «λευκός-ετεροφυλόφιλος-άνδρας». Είναι μαύροι, είναι καταπιεσμένες γυναίκες, είναι ομοφυλόφιλοι. Είναι ευάλωτοι, αλλά ταυτόχρονα είναι αγωνιστές. Ψάχνουν να αντεπεξέλθουν στα πάθη και ψάχνουν να ζήσουν καλύτερα. Οι ήρωές του βρίσκονται σε έναν διαρκή αγώνα με την Ιστορία και τα εμπόδια που τους βάζει. Γι’ αυτό και αν κάτι συνοψίζει αυτόν τον αγώνα είναι τα ίδια τα λόγια του συγγραφέα:

Κι ωστόσο, οι ήρωες του Baldwin δεν πτοούνται από αυτόν τον άνισο αγώνα και συνεχίζουν. Διαβάζοντας το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ», ο αναγνώστης παίρνει μια καθαρή γεύση αυτού του αγώνα. Όπως επίσης καταλαβαίνει και κάτι άλλο, το οποίο ίσως είναι και το πιο σημαντικό μάθημα. Όλα τα γεγονότα, όλα τα περιστατικά που αφορούν τις ζωές αυτών των διαφορετικών ανθρώπων δεν είναι κάτι ξένο. Ο συγγραφέας φροντίζει με τον τρόπο που αποδίδει τα συμβάντα να το καταστήσει σαφές. Δεν υπάρχει τίποτα ριζικά ιδιόμορφο σ’ αυτά τα άτομα· δεν είναι κάποιοι ξένοι με τους οποίους δεν έχουμε καμιά σχέση. Ακόμη κι αν ο αναγνώστης δεν είναι μαύρος ή δεν είναι ομοφυλόφιλος, ακόμη κι αν ζει σε μια κοινωνία εντελώς διαφορετική από την Αμερική του ’60, δεν στέκεται με απόσταση και αδιαφορία απέναντι στη διαφορετικότητα των φωνών και των εμπειριών της ιστορίας. Ο Baldwin κατορθώνει να στήσει σκηνές οι οποίες είναι σχεδόν απτές, τρομερά ζωντανές και ρεαλιστικές, που σφύζουν από αίμα. Κάθε αναγνώστης μπορεί να καταλάβει ότι, παρά το ιδιαίτερο των εμπειριών ζωής που περιγράφονται, σε τελική ανάλυση έχει να κάνει με ανθρώπους που δε διαφέρουν και τόσο πολύ από τον ίδιο. Κι αυτό είναι τεράστιας σημασίας για τον αντίκτυπο του μυθιστορήματος. Οι μαύροι ή οι ομοφυλόφιλοι, και όσα ζουν στις Η.Π.Α. του ’60, όντας κάποιοι «άλλοι» και «διαφορετικοί», παραμένουν το ίδιο οικείοι, το ίδιο άνθρωποι.