Ο επαναστατικός και σατιρικός Κώστας Βάρναλης
Ο Κώστας Βάρναλης γεννήθηκε στο Μπουργκάς της Βουλγαρίας το 1884 (τότε Πύργος της Ανατολικής Ρωμυλίας). Σπούδασε Φιλολογία στην Αθήνα και πρώτη του ενασχόληση υπήρξε η διδασκαλία. Υπηρέτησε σε σχολεία της μέσης εκπαίδευσης ως καθηγητής από το 1908 και το 1919 γνωρίζει το Παρίσι ως υπότροφος του κράτους. Εκεί, για πρώτη φορά, θα έρθει σε επαφή με τον διαλεκτικό υλισμό και θα ασπαστεί τη μαρξιστική ιδεολογία.
Το ξεκίνημα της γραφής του έγινε με όρους συμβολισμού, καθώς τα καλογραμμένα ποιήματά του, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, είναι σύμφωνα με το πνεύμα αυτού του κινήματος (όπως και των συνομηλίκων και ομότεχνών του Σικελιανού και Καζαντζάκη). Στη συνέχεια, ωστόσο, άλλαξε ύφος. Ο διονυσιακός χαρακτήρας είναι άκρως εμφανής, ο στίχος του γίνεται πιο ευλύγιστος και παιχνιδιάρικος, με κύριο χαρακτηριστικό του τη σάτιρα.
Ένα μεγάλο συνθετικό ποίημα που ξεχωρίζει στη λογοτεχνική παραγωγή του είναι «Το φως που καίει» (1922), υπογεγραμμένο με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας. Επιπλέον, σταθμός και συνάμα έργο-στροφή στην έως τότε πορεία του αποτελούν οι «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927). Όπως είχε δηλώσει ο ίδιος ο Βάρναλης, πρόκειται για ένα έργο «αντιπολεμικό και αντιιδελιστικό», ενώ εμφανής είναι η αντίθεση με το έργο «Ελεύθεροι πολιορκημένοι» του εθνικού μας ποιητή Διονύσιου Σολωμού. Όπως υπογραμμίζει ο Λίνος Πολίτης στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» για τον ποιητή: «Η στρατευμένη πρόθεση δεν αδυνατίζει την πλούσια φαντασία και τη λυρική ένταση», [...] ενώ «η σάτιρα και ο σαρκασμός κορυφώνονται σε στίχους μικρούς και φορτωμένους δύναμη, που θαρρείς πως αντιβουίζουν σκοπούς λαϊκού πανηγυριού».
Εκτός από τη λογοτεχνική του συμβολή, ο Κώστας Βάρναλης υπήρξε σημαντικός αρθρογράφος σε πολλά περιοδικά αλλά και ανταποκριτής εφημερίδων. Συνεργάστηκε με τα περιοδικά: Πυρσός, Αλεξανδρινά γράμματα, Nέα Εστία, Λογοτεχνική Επιθεώρηση, Πρωτοπορία, Ριζοσπάστης κ.ά. ενώ διήυθυνε και το εκπαιδευτικό περιοδικό Αγωγή. Αρθρογραφούσε στην εφημερίδα Απογευματινή Πρωτεύουσα με κείμενα κυρίως κριτικού ενδιαφέροντος και υπήρξε ανταποκριτής στο Παρίσι για την Εθνική. Το 1966, βραβεύτηκε από την Ένωση Συντακτών με το Χρυσό Εύσημο Δημοσιογραφίας.
Σπουδαία ήταν και η μεταφραστική του δραστηριότητα. Μετέφρασε κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπως Αριστοφάνη και Ευρυπίδη, ενώ σημαντικής μνείας χρήζει και η συνεισφορά του στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, το Λεξικό Ελευθερουδάκη καθώς και το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας.
Το 1940, συλλαμβάνεται από την Ασφάλεια για τις αριστερές πεποιθήσεις του μαζί με άλλους πνευματικούς ανθρώπους του χώρου. Γενικότερα, το έργο του το χαρακτηρίζει μια σπίθα επαναστατική, οι ήρωές του συχνά είναι άνθρωποι λαϊκοί, που αποδίδουν τα πάντα στη μοίρα και στο «στραβό το ριζικό τους», διότι δεν έχουν συνείδηση της ταξικής θέσης τους στην κοινωνία. Αποδέχονται τα πράγματα μοιρολατρικά, δίχως να προχωρούν σε δράση, όπως οι ήρωες του ποιήματος «Μοιραίοι» ή όπως συμβαίνει στους «Σκλάβους Πολιορκημένους».
Ο Κώστας Βάρναλης τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών το 1956. Το 1959, του αποδίδεται στη Μόσχα το Βραβείο Λένιν και, αμέσως μετά, ακολουθούν οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις του από την απέραντη χώρα, που δημοσιεύονται στην Αυγή. Το 1964, με αφορμή τη συμπλήρωση των 80 χρόνων του, ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε στίχους του λογοτέχνη.
Μερικά ποιήματά του που μελοποιήθηκαν και ακούγονται σήμερα πολύ, πιθανόν χωρίς να γνωρίζουμε καν πως πρόκειται για ποίηση του Βάρναλη, είναι «Οι Μοιραίοι» και «Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», ερμηνευμένη στην πρώτη της εκτέλεση από τον Νίκο Ξυλούρη. Ποίημα αλληγορικό, σατιρικό και άκρως επαναστατικό. Πρωταγωνιστής ο κυρ Μέντιος ο γάιδαρος, ο οποίος αντιπροσωπεύει όλους τους ανθρώπους που αδιαμαρτύρητα αποφεύγουν τη δράση, παραμένοντας παθητικοί στη ζωή. Όταν όμως έρθει η ώρα της αφύπνισης και πάρει την κατάσταση στα χέρια του, έχει απίστευτη δύναμη, και όλα μπορεί να αλλάξουν δραστικά. Αυτό, ουσιαστικά, είναι και το μήνυμα της ποίησης του Βάρναλη, που συνοψίζεται στο μελοποιημένο ποίημα: το σθένος που κρύβει ο άνθρωπος, που μια μέρα θα επαναστατήσει ενάντια σε ό,τι τον πνίγει, σε ό,τι δεν τον αφήνει να αναπνεύσει, να χαρεί, να ζήσει. Η μοιρολατρία –στα δίχτυα της οποίας όλοι μας κάποτε ίσως να μπλέκουμε– μας κάνει νωθρούς, έτσι που επαναπαυόμαστε σε μια πραγματικότητα που δεν φτιάξαμε ούτε επιλέξαμε οι ίδιοι. Κάποτε όμως, σε μια στιγμή, μπορεί ξαφνικά να αλλάξει, αν και μόνο αν ο άνθρωπος το θελήσει και κινητοποιηθεί. Αυτή η ταξική θεώρηση των πραγμάτων χαρακτηρίζει το σύνολο της ποίησης του Βάρναλη.
