Βιβλιοθήκη

Όποια και αν είναι η απάντηση μπορεί προς το παρόν να περιμένει. Στο προσκήνιο έρχεται η εμμονή του αφηγητή να παρακολουθεί τις ζωές μιας ετερόκλητης παρέας συμπατριωτών του, της οποίας γίνεται μέλος. Ιδιαίτερα της ζωής του Σμίροφ, ενός μυστηριώδους και γοητευτικού νέου που έχει κερδίσει την εκτίμηση και το ενδιαφέρον όλων με τον λεπτό και ευγενικό χαρακτήρα του. Σύντομα, όμως, γίνεται φανερό ότι κάτι δεν πάει καλά: ο Σμίροφ αποκαλύπτεται ως άτομο αμφιλεγόμενο, ψεύτης και απατεώνας, προκλητικός διεκδικητής ενός έρωτα που δεν ανταποδίδεται από τη Βάνια (το αντικείμενο του πόθου του), πιθανώς κρυφά ομοφυλόφιλος. Κι αν έτσι, τόσο αρνητικά, αποδίδεται ομόφωνα από όλα τα άλλα μέλη της παρέας, πόσο αξιόπιστος είναι τελικά ο αφηγητής που τον τοποθέτησε αρχικά σε τόσο υψηλό βάθρο; Ο αναγνώστης το αντιλαμβάνεται με σαφήνεια: ο αφηγητής δεν είναι να τον εμπιστεύεσαι. Γιατί όμως; Τι τον ενώνει με τον Σμίροφ; Αργά, απολαυστικά, με λεπτότητα και ειρωνεία, ο Nabokov σηκώνει αριστοτεχνικά το βέλο του μυστηρίου και δίνει την απάντηση, δημιουργώντας όμως νέες φιλοσοφικές ερωτήσεις. Τι προσδιορίζει την ταυτότητά μας; Είμαστε αυτό που γνωρίζουμε/πιστεύουμε ότι είμαστε ή αυτό που βλέπουμε να καθρεφτίζεται στα μάτια των άλλων για εμάς; Κι αν τελικά είμαστε αποσπασματικό καθρέφτισμα του βλέμματος των άλλων, υπάρχουμε αποκλειστικά και μόνο ως σύνολο των αντιλήψεων που έχουν οι άλλοι για μας; Υπάρχει άραγε μια ακέραιη και αδιάσειστη αλήθεια ή δεκάδες εκδοχές της αλήθειας ανάλογα με τον παρατηρητή; Κι εδώ επιστρέφουμε στο πείραμα της κβαντικής θεωρίας που περιγράψαμε: ο μόνος που μπορεί να απαντήσει για την κατάσταση της γάτας μέσα στο κουτί (αν είναι ζωντανή ή νεκρή) είναι ο παρατηρητής που θα το ανοίξει. Η συνομιλία ανάμεσα στη φαρσοειδή αστυνομική ιστορία του Nabokov και στη Φυσικής είναι διασκεδαστική, χωρίς να αποκλείει άλλες βαθύτερες συσχετίσεις. 

Πέρα από τα παραπάνω, «Το μάτι» μπορεί να διαβαστεί και ως αλληγορία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι γνωστό ότι οι φυσικές αισθήσεις μας είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, και το 80% της πραγματικότητας γίνεται αντιληπτή μέσω του οφθαλμού. Όμως, πόσο συχνά μετατρεπόμαστε (ας πούμε μέσω της οθόνης του κινητού μας ή της πολλών ιντσών τηλεόρασής μας) σε ένα τεράστιο υγρό μάτι, που εξαντλεί τον σκοπό της ύπαρξής του στο να παρατηρεί χωρίς ποτέ να πυροδοτεί την ανάγκη για δράση; Τι μας κάνει άραγε να νιώθουμε ευτυχείς μέσα σε αυτή τη θολούρα της νωθρότητας και της απραξίας; Ο αφηγητής της ιστορίας του Nabokov λέει:

Γραμμένο το 1930, «Το μάτι» είναι το τέταρτο και το πιο σύντομο μυθιστόρημα του Nabokov. Εξαιρετικά ενδιαφέρον ως σύλληψη, άψογα δουλεμένο ως λογοτεχνικό πόνημα και περιορισμένο σε λίγες σελίδες, διαβάζεται απνευστί και αφήνει τον αναγνώστη με ένα αμφιλεγόμενο happy end κι ένα γλυκόπικρο χαμόγελο. Η συσχέτιση με την Κβαντική Φυσική που αναφέρθηκε παραπάνω είναι αυστηρά προαιρετική. Ας μη ξεχνάμε πως ο ίδιος ο Richard Feynman ανέφερε ότι είναι ασφαλές να ειπωθεί ότι κανείς δεν καταλαβαίνει την Κβαντομηχανική. Άλλωστε, υπάρχουν κι αυτοί από εμάς που μας αρέσει να πιστεύουμε πως εκεί που δεν φτάνει η επιστήμη φτάνει συχνά η δυνατότητα του ανθρώπινου είδους να αφηγείται ιστορίες, άρα και η λογοτεχνία.