Λόγος + Τέχνη

Η αναζήτηση του κατάλληλου συζύγου ώστε η γυναίκα να εξασφαλίσει την κοινωνική καταξίωση και την οικονομική ασφάλεια αλλά παράλληλα (αφού η ένωση μεταξύ συζύγων πρέπει να βασίζεται και στα αμοιβαία τρυφερά συναισθήματα) και η αναζήτηση της ρομαντικής, χωρίς ακρότητες και χωρίς εξάρσεις, αγάπης. Πολλά χρόνια μετά τον θάνατό της, το 1870, ένας ανιψιός της δημοσιεύει ένα βιβλίο για τη ζωή της και η Jane αρχίζει να γίνεται γνωστή στο πλατύ κοινό, ενώ μέχρι τη δεκαετία του 1940 καταξιώνεται πλέον ως σπουδαία συγγραφέας.

Η Jane Austen έζησε μια ήσυχη, ακύμαντη ζωή στη βρετανική επαρχία μοιρασμένη στις ασχολίες της κοινωνικής της τάξης, όπως το ράψιμο, την επίβλεψη των υπηρετών και τη «συνεισφορά» σε γέννες και κηδείες συγγενών. Ερωτεύτηκε μόνο μια φορά αλλά ο έρωτας αυτός στάθηκε άτυχος, αφού δεν υπήρχαν χρήματα ούτε από την πλευρά της ούτε από την πλευρά του νεαρού. Δέχτηκε μόνο μια πρόταση γάμου που τελικά αρνήθηκε, γιατί ήξερε πως θα ήταν ένας γάμος χωρίς έρωτα.

Η Jane ήταν η κλασσική γυναίκα της εποχής και της τάξης της. Δεν άνοιξε νέους δρόμους στη λογοτεχνία ούτε με τη θεματολογία ούτε με τη συγγραφική φωνή της. Έζησε, δημιούργησε και πέθανε αθόρυβα και προβλέψιμα και όσο κι αν αγαπάει κάποιος τα βιβλία της, όσο κι αν διασκεδάζει με το λεπτό της χιούμορ και με το ακριβές σκιτσάρισμα των χαρακτήρων που ακόμα και σήμερα συναντάμε στην καθημερινή ζωή μας, είναι δύσκολο να μην αναρωτηθεί κανείς: γιατί αγαπάμε τόσο την Jane Austen; Γιατί τα βιβλία της συνεχίζουν να έχουν καλές πωλήσεις και να διαβάζονται με τέτοιο πάθος; Γιατί χιλιάδες ερευνητές ασχολήθηκαν και συνεχίζουν να ασχολούνται με τη ζωή και το έργο της; Γιατί οι τηλεοπτικές σειρές και οι ταινίες που βασίζονται στο έργο της συνεχίζουν να είναι εξαιρετικά δημοφιλείς μέχρι και σήμερα; Και πάνω από όλα, γιατί θεωρούμε ότι η θεματολογία των έργων της μας αφορά μέχρι και σήμερα, στην εποχή του φεμινισμού, του διαδικτύου και της τεχνολογίας;

Ας ξεκινήσουμε από το προφανές: την Jane Austen δεν την αγαπούν όλοι. Πολλοί κριτικοί λογοτεχνίας αλλά και απλοί βιβλιόφιλοι την θεωρούν υπερεκτιμημένη. Οι ιστορίες της μοιάζουν λίγο με Άρλεκιν με ήρωες, ανθρώπους της ανώτερης τάξης των Βρετανών γαιοκτημόνων στο τέλος του 18ου αιώνα, όπου το happy end με τη μορφή ενός καλού και πλούσιου γάμου είναι εξασφαλισμένο και οι, καλών προθέσεων αλλά και ισχυρής προσωπικότητας, κορασίδες που πρωταγωνιστούν όσο κι αν παρεξηγηθούν ή υποπέσουν σε σφάλματα στο τέλος πάντα θα βρουν έναν ρωμαλέο αντρικό ώμο να γείρουν (και τί ώμο! Ντυμένο με καλοραμμένο ακριβό σακάκι). Οι πολέμιοι των μυθιστορημάτων της υποστηρίζουν πως η εκτίμηση που τυγχάνει το λογοτεχνικό της έργο είναι απλά προϊόν τύχης. Άλλωστε υπάρχουν πολλοί σπουδαίοι συγγραφείς όπως π.χ. ο Thomas Hardy, οι οποίοι δεν έτυχαν ποτέ αντίστοιχης εκτίμησης παρά τα θαυμάσια έργα τους κι αυτό δεν μπορεί να είναι παρά ένα τυχαίο γεγονός. Άλλοι πάλι υπογραμμίζουν ότι δεν μπορεί το μόνο ζητούμενο στη ζωή να είναι ένας επιτυχημένος γάμος (συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής πλευράς). O Ralph Waldo Emerson δήλωσε σθεναρά πως η ζωή των ηρώων, όπως παρουσιάζεται στα έργα της, είναι τόσο στεγνή και περιορισμένη που η αυτοκτονία είναι πιο αξιοπρεπής. Η Charlotte Brontë, η Virginia Wolf και ο D.H. Lawrence είχαν και οι τρεις τις ενστάσεις τους για την ποιότητα του έργου της, ενώ ο Mark Twain δήλωσε πως η Austen τον εξόργιζε τόσο που θα ήθελε να την ξεθάψει και να της χτυπήσει το κρανίο με το ίδιο το καλάμι του ποδιού της!

Όσο κι αν κάποια από τα επιχειρήματα των επικριτών της Jane Austen είναι βάσιμα (αν και ο καταπληκτικός κος Twain ήταν μάλλον λίγο υπερβολικός) νομίζω πως πάντα θα υπάρχουμε κι εμείς που αγαπάμε το έργο της. Το πρώτο και ατράνταχτο επιχείρημά μας στηρίζεται στο γεγονός ότι η λογοτεχνία όπως και κάθε τι άλλο στη ζωή έχει να κάνει με το προσωπικό γούστο του κάθε ανθρώπου. Σου αρέσει κάτι και δε χρειάζεται να υπερασπιστείς την προτίμησή σου παρά μόνο (κι αυτό αν το θέλεις) να προσπαθήσεις να την εξηγήσεις. Η ανάγνωση είναι μια μεγάλη περιπέτεια κι ο καθένας την απολαμβάνει ακολουθώντας διαφορετικά μονοπάτια. Δεν θα καταλάβω ποτέ γιατί κάποιος λατρεύει το “The sound and the fury” του William Faulkner που με δυσκόλεψε τόσο, παρόλο που αναγνωρίζω την καλλιτεχνική του αξία και αντίστοιχα, δε θα απολογηθώ γιατί μου αρέσει η Austen.

Έπειτα, είναι οι χαρακτήρες που η Austen δημιουργεί. Oι γυναικείοι χαρακτήρες ιδιαίτερα, παρόλο που κινούνται σε ένα περιορισμένο πλαίσιο, όπως αυτό ορίζεται από τις κοινωνικές επιταγές, δεν είναι σε καμία περίπτωση ρηχοί και μονόπλευροι. Μιλούν και ενεργούν με έναν συγκεκριμένο τρόπο, γιατί μόνο αυτός θα ήταν αποδεκτός από τον κοινωνικό τους περίγυρο αλλά μέσα τους κυριαρχούν διάφορα συναισθήματα (ανταγωνισμός, εκδικητικότητα, θυμός, φιλοδοξία) που εκφράζονται με πλάγιους και συγκαλυμμένους τρόπους. Μέχρι και σήμερα οι γυναίκες βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις, καθώς το να εκφράσουν συναισθήματα όπως τα παραπάνω, θεωρείται ότι τους στερεί κάτι από τη θηλυκότητά τους. Επιπλέον, οι χαρακτήρες των έργων της μπορεί να φαντάζουν απλοϊκοί, αλλά δεν είναι. Έχουν τις κακές και τις καλές τους πλευρές όπως στην πραγματική ζωή. Στο «Περηφάνια και Προκατάληψη» η κεντρική ηρωίδα Ελίζαμπεθ Μπένετ είναι έξυπνη και καλλιεργημένη αλλά ευκολόπιστη και σίγουρη ότι η κρίση της είναι πάντα η σωστή. Ο κος Ντάρσι, το αρχέτυπο αρσενικό, μπορεί να είναι υπερβολικά υπερήφανος και ισχυρογνώμων αλλά παράλληλα είναι δίκαιος και τελικά τρυφερός απέναντι στις ανάγκες των άλλων, ενώ η κα Μπένετ, μητέρα 5 θυγατέρων, όσο κι αν μοιάζει με καρικατούρα ανόητης γυναίκας που θέλει να τυλίξει τους καλούς γαμπρούς, δεν παύει να είναι η ρεαλίστρια που θέλει να φροντίσει για το μέλλον των παιδιών της, ώστε να μη δυστυχήσουν μετά τον θάνατο του πατέρα τους, όταν και θα χάσουν κάθε κληρονομικό δικαίωμα στην περιουσία τους. Τέτοιοι χαρακτήρες, καλογραμμένοι, πολύπλευροι, με βάθος, παραπέμπουν σε καλή λογοτεχνία.

Η Jane Austen γράφει για πράγματα που γνωρίζει κι έχει ζήσει και η ίδια (σκεφτείτε την ερωτική της ζωή) αλλά το κάνει χωρίς να παραλείψει να τα σατιρίσει ή να τα κριτικάρει. Ναι, ένας καλός γάμος σου προσφέρει οικονομική ασφάλεια και τα χρήματα είναι σημαντικά, αλλά πόσο θλιβερό είναι, όταν η συζυγική ένωση γίνεται χωρίς να υπάρχουν βαθύτερα αισθήματα (όπως ο γάμος της Σάρλοτ με τον ανυπόφορο κο Κόλινς στο «Περηφάνια και Προκατάληψη») ή όταν τα αισθήματα αυτά μπαίνουν στο περιθώριο λόγω έλλειψης χρημάτων (όπως με τον καπετάνιο Γουέντγουορθ και την Αν Ελλιοτ στο «Πειθώ»). Ναι, η κοινωνική τάξη σου προσφέρει καταξίωση, αλλά πόσο αστείο είναι να νομίζεις ότι μπορείς να τους χειρίζεσαι όλους σαν πιόνια μόνο και μόνο λόγω της θέσης σου (όπως η Λαίδη Κάθριν ντε Μπεργκ στο «Περηφάνια και Προκατάληψη»). Και ναι, παρόλο που πολλές φορές τα σκουπίδια επιπλέουν (βλέπε κος Γουίκαμ στο «Περηφάνια και Προκατάληψη») οι δίκαιοι, ακέραιοι άνθρωποι συχνά θα βρουν την ευτυχία παρά τις αντιξοότητες και πέρα από τις κοινωνικές επιταγές, γιατί το αξίζουν (βλέπε κάθε επιτυχημένο γάμο στο ευτυχισμένο τέλος των βιβλίων της). 

Τέλος, η Jane γνωρίζει την τέχνη της γραφής κι αν ξεπεράσεις τον κάπως επιτηδευμένο τρόπο αφήγησης (αποτέλεσμα δίχως άλλο και της εποχής της), θα απολαύσεις διαμαντάκια γραφής όπως τα παρακάτω:

Μπορώ να σκεφτώ δεκάδες άλλα επιχειρήματα που δικαιολογούν την αγάπη μου για το έργο της Jane Austen: το χιούμορ της, τη διορατικότητά της για ζητήματα καρδιάς, την ειρωνική της διάθεση απέναντι στην ασυνέχεια και τις αντιφάσεις στην ανθρώπινη συμπεριφορά, τη συγγραφική της μαεστρία στο να σε μεταφέρει επιτυχημένα σε έναν κόσμο τόσο μακρινό από το σήμερα. Μέσα από αυτά, η Austen κατάφερε να κερδίσει την καρδιά μας για πάντα. Δεν ξέρω αν υπάρχει μετά θάνατον ζωή, αλλά αν η Jane μπορούσε να δει την απήχηση του έργου της στους ανθρώπους, θα χαμογελούσε στην ιδέα ότι στη ζωή, όπως και στα βιβλία της, όσο απρόσμενο κι αν είναι, υπάρχει συχνά happy end.