Βιβλίο των ωρών (Ωρολόγιον), του Rainer Maria Rilke
Ομορφάδα και τρόμος: Σημείωμα για το «Βιβλίο των ωρών (Ωρολόγιον)» του Rainer Maria Rilke. Σε μετάφραση και σχόλια του Αθανάσιου Δημ. Οικονόμου, από τις εκδόσεις του Αρμού.
Ο Κύριος με έπλασε στην αρχή του δρόμου του πριν από τα πρώτα του έργα…πριν θεμελιωθούν τα βουνά, πριν να βγουν στην επιφάνεια της γης οι λόφοι με γέννησε… όταν ετοίμαζε τον ουρανό, ήμουν εκεί, όταν οροθετούσε το θρόνο του στους ανέμους, όταν τοποθετούσε τα σύννεφα στον αιθέρα, όταν στερέωνε τις πηγές της αβύσσου.
…Ο εντεταλμένος της υπηρεσίας των πολιτιστικών μνημείων διάβασε το απόσπασμα από τις Παροιμίες της Παλαιάς Διαθήκης και προχώρησε προς την σκοτεινιά του ναού. Έξω φλεγόταν το κινέζικο καλοκαίρι μα μες στον παλιό καθεδρικό ναό η σκοτεινιά έπεφτε βαριά και ακατόρθωτη πάνω στα πράγματα και τις πάνσεπτες μορφές των αγίων. Οι σκιές χόρευαν στους αρχαίους τοίχους και από κάθε προπύλαιο εκείνου του ναού πρόβαλαν πρόσωπα της Ravenna και μοναχοί του Aachen. Οι στίχοι εκείνοι αναλογούσαν στην Σοφία που μιλά και λέει, καθώς αφήνει πίσω της τον χρόνο των ανθρώπων κατατρώγοντας τον σκελετό της ανθρώπινης πράξης. Το πλήθος σκόρπισε στις εσοχές του ναού, μελετώντας όλο θαυμασμό τα απομεινάρια ενός παλιού, χαμένου κόσμου. Κάποιοι έτρεξαν προς την έξοδο και σβήστηκαν στο θάμπος που καθιστούσε φιλμ αρνητικό εκείνη την πύλη. Μα εκείνος διάλεξε να διαβεί τον διάδρομο με τις νευρώσεις που συγκρατούσαν τις συνδέσεις του θόλου. Και προσπερνώντας το λιοντάρι του Μάρκου, τον άγγελο του Ματθαίου και τον Χριστό «εν δόξει» διήνυσε άθελά του πέντε ολόκληρους αιώνες ανθρώπινης πίστης. Ήταν τότε που αισθάνθηκε δούλος χειροποίητος του χρόνου και των αιώνων, το σιτάρι που ωριμάζει κάποτε στα χέρια του Θεού. Γύρεψε το σύγγραμμα που τον είχε φέρει ως εκεί και κράτησε ενός λεπτού σιγή για την Λου, στα χέρια της οποίας ετέθη το θαυμάσιο εκείνο πόνημα. Έτσι όπως έστεκε στο βάθος του ναού φάνηκε ίδιος με κόσμημα ροδόμαυρο, καμωμένο από άλλον και όχι από αυτόν εδώ τον κόσμο…
Κάπως έτσι αυτή η ιστορία παίρνει τέλος. Και αρχινάει το μεγάλο «Βιβλίο των ωρών» του Rainer Maria Rilke, μια προσευχή ολόψυχη στο όνομα του Θεού από τα απύθμενα βάθη της πιο ειλικρινούς και ανθρώπινης παραδοχής. Αρχινάνε τα έργα του William Blake που βάλθηκε με όρους μεταφυσικής και με του άρρητου την θέση να στελεχώσει τον ύμνο του, συγγενής εξ αίματος του σπουδαίου Γερμανού ποιητή. Επιστρατεύοντας τον διάκοσμο μιας ψυχικής αγιογραφίας, ο Βρετανός ζωγράφος που στάθηκε απόμακρος σε σχέση με τον ίδιο τον καιρό του και ολότελα παραγνωρίστηκε από αυτόν, άρθρωσε μια μουσική με ευρύτερη εποπτεία, ικανή να περιγράψει την ανθρώπινη συντριβή, το δοξαστικό μεγαλείο του Θεού, την βαθιά και απύθμενη σχέση του με τον άνθρωπο. Το άγνωστο. Με φωνή παθητική ο σπουδαίος δημιουργός φτιάχνει, καθώς ο γλύπτης με τα χέρια και την πλαστική του δύναμη, μια προσευχή υμνητική για τον Θεό και τα χίλια του πρόσωπα, για τον Θεό που χάνεται και κερδίζεται μέσα από τον προσωπικό αγώνα, την άρνηση, την απαρασάλευτη πορεία προς το είδος της πιο ακατόρθωτης ομοίωσης. Οι ορώντες στέκουν ευλαβικοί εμπρός στην θεϊκή σφραγίδα, φορούν το στόμα του Θεού και εκφέρουν το τραγούδι του, σκέπαστρο του κόσμου και μεγαλοπρεπές της ένδυμα. Σκύβει όλος συναίσθημα γυρεύοντας με ασθενικότητα το μέτρο της αγάπης που αναλογεί στα ανθρώπινα. Ο Θεός μεταμορφώνεται σε χορτάρι και δόξα και ρίζα που κουβεντιάζει με το ίδιο το σύμπαν. Έτσι όπως ακριβώς οι καλλιτέχνες του έαρος προσδιόρισαν τον αναγεννησιακό ουμανισμό και εξανθρώπισαν τον Θεό, έτσι και ο Rilke στην έξοχη έκδοση σταθμό του Αρμού σε μετάφραση και σημειώσεις Αθανάσιου Δημ. Οικονόμου, υποβαθμίζεται μόνο και μόνο για να λάμψει στο διηνεκές της αβαθούς συλλογιστικής του ποιητή η προφητεία και το θαύμα της θεϊκής ύπαρξης. Αντλώντας από το ελάχιστο, προαισθανόμενος τον μυστικό εκείνο ψίθυρο που διαμορφώνει τα όρια της ορθόδοξης λειτουργίας ο Rilke στέκει σαν άκακο παιδί εμπρός στο δοξολόγημα της θεϊκής έννοιας. Ένα έργο θεοσκότεινο και ευφυές συνάμα, ένα ισοδύναμο της ανθρώπινης φύσης που ενσαρκώνει το πρόσωπο του Θεού είναι το Βιβλίο των Ωρών που στην άρτια μετάφραση του κυρίου Οικονόμου προσφέρει στο ελληνικό κοινό τον πυκνό, όλο αγνότητα έρωτα του ανθρώπου με τον Θεό του. Εκείνον που γεωμετρεί τον κόσμο και την ύπαρξη, τον Θεό του Blake που δίνει όψη στα ανθρώπινα όπως την εξαίσια, ανάγλυφη χαλκογραφία με νερομπογιά που σήμερα φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Ο μεταφραστής ιχνογραφεί στίχο τον στίχο το βαθύτερο νόημα, την ταπεινή ευχαριστία του για την φύση που ανάγεται σε μέτρο ηθικό και εξομολόγηση.
[ …Έπειτα συλλογίστηκε πώς η βαθιά γνώση επιτρέπει να ακουστεί ο ρυθμός που ξαναγράφει, γεμάτος πια από την ανθρώπινη εμπειρία, το δοξολόγημα της πιο άδολης ομορφιάς και του τρομερού. Συλλογίστηκε πως η μεγαλοσύνη μετριέται με άλλα αντίβαρα, περισσότερο κοσμικά που στέκουν έξω από το ζύγι του μεγάλου ενεστώτα χρόνου. Για μια στιγμή αισθάνθηκε το άδειο κέλυφος του κόσμου, του κόσμου που δεν λιγοστεύει, που δεν αποδυναμώνεται, που δεν λυγά. Συμβουλεύτηκε το εγχειρίδιο του Rilke που το συνθέτουν τρία ατόφια, υμνητικά βιβλία και ένιωσε ως τα μύχια της ύπαρξής του τον άκρατο ερωτισμό που συνταιριάζει τον άνθρωπο με τον Θεό του. Γύρισε και κοίταξε στους τοίχους τις μισοτελειωμένες τοιχογραφίες. Είδε φως, ιστορία και χρόνο και σε μια άκρη τον άνθρωπο με τον φόβο του, όλα σε τοιχογραφικές μαρτυρίες με απέραντα νοήματα. Έξω ο κόσμος βασίλευε…]
Η έκδοση του Αρμού που κοσμεί την επικαιρότητα των βιβλιοπωλείων βασίζεται στην βαθιά και ανόθευτη επισκόπηση ενός μεγάλου βιβλίου. Η δίγλωσση έκδοση που επιτρέπει στον καταρτισμένο, γλωσσικά μελετητή να εντρυφήσει στις αρχές του Rainer Maria Rilke και του πρωτοτύπου του, οι σημειώσεις που δίχως να διαρρηγνύουν το εσωτερικό νόημα που καλείται να αποδώσει σε αυτό το σπουδαίο βιβλίο ο σύγχρονος αναγνώστης καθοδηγούν ερμηνευτικά τον αδόκιμο μύστη σε μια άπειρη έκταση, συνθέτουν μερικές από τις πιο καίριες πτυχές του μνημειώδους έργου. Βιβλίο της μοναστικής ζωής, Βιβλίο του Προσκυνήματος και Βιβλίο της ένδειας και του θανάτου, συνιστούν τους τίτλους των τριών λειτουργικών του «Βιβλίου των ωρών». Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης γράφει. «Το «Ωρολόγιον» είναι υφασμένο από μοναξιά, τρίσβαθη γαλήνη, υπομονή, πόθο για το Μεγάλο και το απόκρημνα δύσκολο, πέσιμο και ανόρθωση, υπακοή στην παραγωγική ώρα και ευγνωμοσύνη». Το «Βιβλίο των ωρών», που στον καιρό του έκανε την εμφάνισή του υπό τον τίτλο “Das Stunden–Buch” συνιστά μια χώρα εξωτική και ερημωμένη αν λογαριαστεί σε σχέση με τούτα τα χρόνια της πιο στέρεας λογικής. Η κούραση, ο πυρετός της πίστης, ο ύμνος στην άπειρη δυνατότητα του Θεού διαμορφώνουν τους κόλπους της αιωνιότητας μες στην οποία ο Rilke πραγμάτωσε και ανανέωσε την σχέση του ανθρώπου με τον Δημιουργό του.
… Τώρα όλα είχαν περάσει στην φάση μιας ατόφιας παρακμής. Η ανθρώπινη υφή, η θεόσταλτη πνοή που εμφύσησε ο Michelangelo στα ανθρώπινα και τα θεϊκά του πρότυπα είχε πια περάσει στην αιωνιότητα. Το μέτρο μιας ολόκληρης εποχής στάθηκε η αιχμή της έμπνευσής του. Μα τώρα ο Rilke που πάλιωνε στα χέρια του, άρθρωνε μια κραυγή, ένα ωσαννά μέσα από τις σελίδες του που στάθηκαν γέννημα τούτης της παρακμής, μέτρο και στάθμη της καινούριας ποίησης που υφαίνει ο σπουδαίος Αυστριακός. Όλα δούλευαν μυστικά, καθώς προβλεπόταν στις σημειώσεις εκείνου του εγχειριδίου που αποκάλυπτε την ταυτότητα του κόσμου, την ίδια την κίνηση του Θεού, τα έργα του τα ανεξήγητα, όσα εκπληρώνονται με εγκαρτέρηση και ευγένεια στην πλάση και τους στίχους του Ωρολογίου…
Είναι η αιθέρια μαστοριά και η αγάπη του Θεού που τροφοδοτεί την έμπνευση του Rilke. Ο ποιητής που γεννιέται στην Πράγα το 1875 μεταγγίζει στο έργο του το σπουδαίο ταλέντο του και διαμορφώνει την πυκνή και ατόφια, διανοητική σημασία που ξεφεύγει από κάθε φιλολογία. Πρόκειται για την στέρεα αγάπη που δανείζει την φωνή της στα βιβλία του «Ωρολόγιου», μια αίσθηση που φαντάζει παράταιρη για την δική μας εποχή. Η αμεσότητα της αγάπης για τον Θεό ισοδυναμεί με μια εκδήλωση λατρευτικού χαρακτήρα εμπρός στο θαύμα του κόσμου, την απέριττη έκτασή του, τις στοχαστικές και βαθιές του όψεις. Η φιλία με τον κόσμο και τον Θεό λαμβάνει έναν χαρακτήρα μνημειακό, αποκαλύπτει έναν εμφατικά ζωγραφισμένο κόσμο, γεμάτο από την φύση, τον τρόμο και την ομορφιά.
[… Η ώρα πέρασε και ο εντεταλμένος του ναού ζήτησε ευγενικά από τους επισκέπτες να αποχωρήσουν. Η σιωπή αντηχούσε από εκείνον τον ψίθυρο που κανένα ρεπερτόριο δεν περιλαμβάνει. Ο εντεταλμένος θύμιζε ένα παιδί χιλίων ετών και καθώς ξεμάκραινε όλοι πρόλαβαν και μετάλαβαν για ύστατη φορά την αίσθηση του θεϊκού. Ο χρόνος φάνταζε ασύστατος και η νύχτα σαν σιγανή. Τότε διάβασε το απόσπασμα που συμπύκνωνε ολόκληρο το νόημα του Ωρολογίου.
«Οι άνθρωποι ατυχήματα είναι, μικροσυμπτώσεις, κομμάτια καθημερινής ζωής, φωνές, φόβοι και άγχη».
Απομακρύνθηκε ήσυχα. Στο μεταξύ, στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου του διάβαζε. «Ο Αθανάσιος Δημ. Οικονόμου γεννήθηκε το 1959 στην Αθήνα. Ασχολείται με τις βιβλιοκρισίες και τις μεταφράσεις. Κατά καιρούς συνεργάστηκε με την Οδό Πανός και άλλα έντυπα.
Τότε ήταν που συλλογίστηκε τι σπουδαίοι άνθρωποι εκεί έξω διαλέγουν να αναμετρηθούν με τα μεγάλα έργα, όπως το «Βιβλίο των ωρών» των εκδόσεων Αρμός προϊόν του αλησμόνητου εκείνου βέλους που τελεί ακόμη σε μόνιμη ακμή και φέρει το δοξαστικό όνομα Rainer Maria Rilke…
Βιβλίο των ωρών (Ωρολόγιον), του Rainer Maria Rilke
Μετάφραση: Αθανάσιος Δημ. Οικονόμου
Εκδόσεις Αρμός
σελ. 262
