Βιβλιοθήκη

Το «Καμένο χαρτί» του Graham Greene είναι ένα μυθιστόρημα που μολονότι αναφέρεται σε προσφιλείς θεματικές του συγγραφέα όπως η Αφρική και η θρησκευτική πίστη, φέρνει περισσότερο σε πρώτο πλάνο τον άνθρωπο. Είναι ένα έργο που διαπραγματεύεται ουσιαστικά την προσπάθεια του ανθρώπου να βρει έναν απώτατο σκοπό και νόημα στη ζωή του, μέσα από την οικειοθελή αυτοεξορία και «άσκηση» στα πιο σκοτεινά μέρη της ανθρωπότητας.

Ο Greene τοποθετεί το θέατρο του δράματός του σε ένα λεπροκομείο κάπου στις ζούγκλες της Αφρικής. Το λεπροκομείο διοικείται από έναν άθεο γιατρό ο οποίος έχει αφιερώσει τη ζωή του εκεί, αλλά και από καθολικούς καλογέρους που έχουν εγκατασταθεί στην Αφρική για ιεραποστολικούς λόγους. Σε αυτό το λεπροκομείο καταφεύγει και ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, ένας παγκοσμίου φήμης αρχιτέκτονας ο οποίος έχει πια χάσει την πίστη του στο Θεό και στη δουλειά του και προσπαθεί, ερχόμενος στην Αφρική, να ξεφύγει από την προηγούμενη ζωή του. Ο ήρωας θα έρθει σε επαφή με μια κοινότητα πολύ διαφορετικών ανθρώπων: τον αγωνιστή, άθεο επικεφαλής ιατρό του λεπροκομείου, τον φωτισμένο και πράο ηγούμενο, τους απλοϊκούς καλόγερους, έναν πιο «φανατισμένο» καλόγερο που θέλει να εφαρμόσει τις δικές του αρχές, τους ταλαιπωρημένους ιθαγενείς που παλεύουν με την ασθένεια, έναν θρησκόληπτο τοπικό εργοστασιάρχη και την καταπιεσμένη νεαρή σύζυγό του, έναν επίμονο και αδίστακτο δημοσιογράφο… Μέσα σ’ αυτό το πλέγμα σχέσεων, ο ήρωας προσπαθεί να ξαναβρεί τον εαυτό του. Όντας απογοητευμένος από τη ζωή του στο σύνολό του, όντας ένα «καμένο χαρτί» όπως λέει ο Greene, αρχικά θέλει απλώς να αποκοπεί από όλους και από όλα. Σταδιακά όμως αρχίζει να βρίσκει κάποια ψήγματα νοήματος, αρχίζει να συνδέεται με τα διάφορα άτομα, αρχίζει να διαμορφώνει τις προϋποθέσεις της «θεραπείας» του. Βέβαια, δε λείπουν και οι συγκρούσεις με τους άλλους, οι προσπάθειες να ξεφύγει από τα φαντάσματα που ακόμη τον κυνηγούν, ο δύσκολος αγώνας να απορρίψει εντελώς την προηγούμενη ζωή και να αναγεννηθεί.

Το κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος είναι το ίδιο το άτομο και η προσπάθεια να βρει νόημα σ’ έναν κόσμο που είναι εχθρικός από κάθε άποψη. Ο κεντρικός πρωταγωνιστής αντιμετωπίζει μια αδιέξοδη κατάσταση. Όλη του η προηγούμενη ζωή με τα ιδανικά της κατέρρευσε, αφήνοντάς τον δίχως καμιά υποστήριξη και καμιά ικανοποίηση. Πίσω από το πρόσωπο του κεντρικού ήρωα ουσιαστικά ο Greene φαίνεται να σκιαγραφεί την παρακμή του δυτικού κόσμου, όπως αυτή διαφαίνεται σε μια περίπτωση ολικής αλλοτρίωσης: το άτομο έχει ουσιαστικά χάσει κάθε επαφή με το γνήσιο είναι του εντός της δυτικής κοινωνίας, και μολονότι αναλαμβάνει ποικίλους ρόλους και χαίρει μεγάλων τιμών και αναγνώρισης, εν τέλει δεν καταφέρνει τίποτα. Νιώθει ένα απίστευτο κενό και μια απουσία αληθινών σκοπών, και αληθινής χαράς. Νιώθει ότι οι σχέσεις του με άλλους ανθρώπους είναι βλαπτικές και για τον ίδιο και για τους άλλους. Αποτέλεσμα, βιώνοντας αυτή την παρακμή, να αναζητά την αυτοεξορία και έναν συμβολικό θάνατο. Ωστόσο, σ’ αυτή την διαπραγμάτευση του θέματος της δυτικής παρακμής, ο Greene φροντίζει να αφήσει κάποια ψήγματα ελπίδας. Η κατάσταση του ατόμου μπορεί να αλλάξει, εφόσον συντρέξουν εκείνοι οι λόγοι που θα του επιτρέψουν να επανασυνδεθεί με τους ανθρώπους και να αφήσει μια και καλή πίσω του το παρελθόν, μαθαίνοντας να ζει πια αρμονικά με τις πληγές του. Αυτό συμβαίνει στον πρωταγωνιστή -ή τουλάχιστον αρχίζει να συμβαίνει- στο λεπροκομείο της Αφρικής, όπου μαθαίνει πώς μπορεί να προσφέρει ανιδιοτελώς το ελάχιστο, καθώς και πώς μπορεί να συμφιλιωθεί με τα συναισθήματά του.

Δίπλα από τον πρωταγωνιστή, και τα διάφορα άλλα πρόσωπα κάνουν το καθένα το δικό του αγώνα για να προσφέρουν και να βρουν νόημα στη ζωή: ο άθεος γιατρός που ονειρεύεται να θεραπεύσει τη λέπρα στην περιοχή, οι καλόγεροι που με το έργο τους συνδράμουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην πραγματοποίηση θεάρεστων φιλάνθρωπων πράξεων, η καταπιεσμένη γυναίκα του ντόπιου επιχειρηματία που επιχειρεί τη δική της ιδιαίτερη χειραφέτηση… Πρόκειται ουσιαστικά για ένα βαθιά ανθρώπινο μυθιστόρημα που αναπτύσσεται ακριβώς γύρω από ανθρώπινους άξονες, γύρω από τα άτομα, τους εσωτερικούς τους κόσμους, και την αλληλεπίδρασή τους σε ένα πολύ συγκεκριμένο, αυστηρά οριοθετημένο χωροχρονικό πλαίσιο.

Κι αν η προοπτική του συγγραφέα είναι καθαρά ανθρωπολογική και χαρακτηροκεντρική, δεν μπορεί παρά να παρατηρήσει κανείς ότι στο παρασκήνιο αναδύονται διάφορα αγαπημένα θέματα του Graham Greene, έστω και παρενθετικά. Το ζήτημα της πίστης στο Θεό και η ηθική δύναμη που αντλεί κανείς από εκεί για να νοηματοδοτήσει τη ζωή του, τα τραύματα και η επιθυμία του έντονου έρωτα που χαρακτηρίζει μια ζωή, η τύχη των αδυνάτων που είναι αφημένοι παντελώς από τους δυτικούς και αντιμετωπίζονται μόνο ως κάτι εξωτικό (εδώ πρόκειται για τη φτωχή Αφρική που πρέπει να βασίζεται σε φιλανθρωπικές αποστολές από τους ευαίσθητους της Δύσης για να αντιμετωπίσει τη λέπρα)… Όλες αυτές οι θεματικές είναι εδώ και απευθύνονται στον αναγνώστη πότε για φιλοσοφικό ή πολιτικό προβληματισμό και πότε για της σκιαγράφηση του ανθρώπινου προσώπου.

Το «Καμένο χαρτί» είναι μυθιστόρημα σφιχτό και γρήγορο στην εξέλιξή του, που εκτυλίσσεται σε ένα συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο -περίκλειστο, θα έλεγε κανείς-, και έχει σαφή ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Μολονότι σχετικά σύντομο και περιορισμένο ως προς το εύρος των θεματικών και τη φιλοδοξία του, αποτελεί ένα πολύ όμορφο ανάγνωσμα για όποιον ή όποια θέλει να γνωρίσει από πρώτο πλάνο το γνήσιο ανθρώπινο αγώνα για νόημα και σωτηρία.