Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια, του Δημήτρη Β. Προύσαλη
Του Πόντου τα παραμύθια: Σύντομο σημείωμα για την μελέτη «Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια» του Δημήτρη Β. Προύσαλη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Ακολουθεί συνέντευξη όπου ο συγγραφέας απαντά στις ερωτήσεις του Artcore και φωτίζει σημαντικές πλευρές της παρούσας μελέτης αλλά και της ενασχόλησής του με την αφήγηση των λαϊκών παραμυθιών.
«Η δημοτική παράδοση, από τις αγνοημένες, ως πολύ πρόσφατα γωνιές της Παλαιστίνης και της Συρίας, περνά στην Καππαδοκία, όπου ριζοβολά και λαβαίνει μεγάλη ανάπτυξη στα μονολιθικά μοναστήρια». Και αλλού, ο Γιώργος Σεφέρης στο οδοιπορικό του στον Πόντο σημειώνει. «Τέτοια έργα αποζητούν τον θρύλο, την προφορική παράδοση, τέτοια έργα αποζητούν με τόση ορμή την προσωποποιία, γεννούνε πρόσωπα ακόμη και από την παρετυμολογία μιας λέξης: έναν αυλητή από «αγραυλούντες», τον Αίσωπο από την βέργα του υσσώπου».
Είναι κατακαλόκαιρο του 1950 όταν ο σπουδαίος ποιητής αποφασίζει να γνωρίσει από κοντά τον χαρακτήρα της Καππαδοκίας. Πόλεις και χωριά, πολίχνες ολοζώντανες και άλλες ερειπωμένες, να κείτονται μες στην άγρια χλωρίδα του απόκοσμου αυτού τόπου καταγράφονται στο εν κινήσει ημερολόγιο του Σεφέρη. Οι εκκλησιές και οι Διγενήδες, οι τρωγλοδύτες και οι κάτοικοι των λαξευμένων σπηλαίων από ξεχωριστό πέτρωμα μονοπωλούν το ενδιαφέρον του. Με τις ανεμόσκαλες και με κάθε πιθανό τρόπο θα αντικρίσει το χριστιανικό στοιχείο που διασώζεται αιώνες τώρα πάνω στο σώμα της πέτρας.
«Ταξιδέψαμε ακόμη καμιά ώραν», συμπληρώνει ο ποιητής. «Προχωρούσαμε τώρα μέσα στα πιο αλλόκοτα σχήματα που μπορεί να χωρέσει ο νους του ανθρώπου. Κάθε είδος αιχμής: το δόντι, το καρφί, η σφήνα, η λίμα, το πριόνι, το μαχαίρι, σε υπερφυσικά μεγέθη τσακισμένα, σπασμένα, ανάκατα, μας περιστοίχιζαν, με χρώματα που άλλαζαν». Μέσα από αυτόν τον κόσμο διέρχονται οι παραδόσεις και οι προφορικές μαρτυρίες. Εμπρός στην απαράμιλλη, μορφολογική ποικιλία του τοπίου οι άνθρωποι των αιώνων αντικρίζουν τα οράματα της φαντασίας τους χρόνια πριν το οδοιπορικό του ποιητή. Μαθαίνουν να ερμηνεύουν την χρεία της ζωής μέσα από τον μύθο. Ο Θεός τους, ολότελα ανθρώπινος, μοιράζεται μαζί τους καημούς και γονιμοποιεί την παράδοση. Αυτήν που διαρθρώνεται σε ένα δίκτυο παγκόσμιο και οικουμενικό.
Σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο η λαϊκή δοξασία και η ντόπια παραμυθία αλληλεπιδρούν, για να ανανεώσουν σιωπηρά και σωτήρια την ανθρώπινη παράδοση. Αυτά τα παραμύθια που περιλαμβάνονται στην καινούρια έκδοση του Αρμού και συνιστούν πορίσματα της ενδελεχούς μελέτης του Δημήτρη Β. Προύσαλη, βρίσκουν τις πηγές τους στο λαϊκό, θρησκευτικό στοιχείο, στον παροιμιακό λόγο αλλά και την αρχαία ελληνική μυθολογία, όπως επισημαίνεται στην εισαγωγή του συγγραφέα. «Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια», τιτλοφορείται αυτή η ξεχωριστή μελέτη, ψηφίδα στην προσπάθεια αυτού εδώ του καιρού να κρατήσει ζωντανές τις χαμένες στο βαθύ παρελθόν, παραδόσεις. Η γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα, οι συνήθειες ενός ολόκληρου κόσμου που θα ακρωτηριαστεί βίαια στην τελευταία, εθνική μας καταστροφή εγκιβωτίζονται στις αφηγήσεις των μικρασιατών παραμυθάδων. Βλέπετε, αυτοί πατούν στην παράδοση του γέρο Όμηρου που από τις επτά, χαμένες πόλεις του αφηγείται το δράμα του μοναχικού του ήρωα. Ανθρωπομορφισμοί και σύμβολα, κανόνες και αναφορές σκωπτικές συνθέτουν το πλούσιο περιεχόμενο της νέας έκδοσης του Αρμού.
Η στροφή του ενδιαφέροντος γύρω από τον ανατολίτικο πολιτισμό διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στην συστηματική καταγραφή της τοπικής μυθολογίας. Ήδη κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, ο οριενταλισμός –καλλιτεχνική τάση με σπουδαία δείγματα στην ζωγραφική, εμπνευσμένα από τις ταξιδιωτικές μαρτυρίες- καλείται να φωτίσει τοπία και σκηνές ενός γοητευτικού και ανεξερεύνητου κόσμου. Είναι ο καιρός που σημαντικοί μελετητές, όπως παραθέτονται στην εισαγωγή του βιβλίου θα ξεκινήσουν το καταγραφικό τους έργο, καταλογογραφώντας, σημειώνοντας, αρχειοθετώντας και συγκρίνοντας τις παραλλαγές των μύθων που από τόπο σε τόπο και από ανάγκη σε ανάγκη μεταμορφώνονται, αλλάζουν ένδυμα και αποκτούν την σημασία μιας εντοπιότητας. Οι ρίζες μας κρύβονται στα παραμύθια που έμελε να πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς, θύματα και εκείνα της ύστατης, μεγάλης απώλειας του ελληνισμού. Οι συνήθειες και η λαλιά μας η ίδια μπολιάζουν τους μύθους που φθάνουν μέσα από τους κόλπους της αιωνιότητας, ανώνυμα αποκαθιστώντας την συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης. Ίσως στις τοιχογραφημένες σπηλιές του Πόντου, εκεί που προσκύνησε πριν από μισό και βάλε αιώνα ο νομπελίστας ποιητής να αποκοιμιέται αιώνες τώρα ο Διγενής, εκείνος ο ανυπέρβλητος Ακρίτας. Ίσως αγόρια σαν τον Ερωτόκριτο να νιώθουν βαθιά την αγάπη στην καρδιά τους και ίσως με τα τεχνάσματά της η γριά αλεπού πάντα κάτι να μας διδάσκει, μέσα σε εκείνες τις σπηλιές τις ζωγραφισμένες από το χέρι του ανθρώπου, τις απόκρημνες, τις μόνες μαρτυρίες της πίστης που ρίζωσε και μεγαλούργησε σε αυτήν την άκρη της Ελλάδας.
Ο Δημήτρης Προύσαλης ασχολείται με την καταγραφή του λαϊκού παραμυθιού από το 1999. Αφηγείται ιστορίες της λαϊκής, προφορικής λογοτεχνίας από το 2003 ενώ έχει συμμετάσχει ως εισηγητής σε πολλά φεστιβάλ αφήγησης τόσο στην ελληνική επικράτεια όσο και το εξωτερικό. Αποτελεί τακτικό μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας και καλλιτεχνικός διευθυντής των φεστιβάλ αφήγησης Πηλίου «Παραμύθια & μύθοι στου Κενταύρου την ράχη». Ο συγγραφέας της καινούριας έκδοσης του Αρμού, με τίτλο «Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια» απαντά στις ερωτήσεις του Artcore και μας συστήνει την ξεχωριστή του μελέτη.
Κύριε Προύσαλη, πόσο δύσκολη και απαιτητική είναι η έρευνα και η καταγραφή ενός τέτοιου υλικού, διασκορπισμένου σε πηγές και εκδόσεις;
Κάθε ερευνητής-μελετητής οφείλει να οργανώνει τη δουλειά του και να συγκροτεί έναν βασικό άξονα κίνησης. Έτσι φροντίζει πάντα να δημιουργεί–εμπλουτίζει ένα αρχείο βιβλιογραφικών αναφορών, φορέων-ιδρυμάτων και διαδικτυακών κόμβων σχετικών με το αντικείμενο στο οποίο επικεντρώνει την προσοχή της σπουδής του. Η αναζήτηση των αρχειακών πηγών και των εκδόσεων γίνεται ευκολότερη -μέσα στη δυσκολία της- και κατόπιν προχωρά σε μια κάθετη διείσδυση στο χρόνο, ενώ παράλληλα κινείται οριζόντια σε παράλληλες επιστημονικές περιοχές που προσεγγίζουν πιθανά το δικό του αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Το σημαντικό είναι να γνωρίζει καλά και σε βάθος αυτό το οποίο τον κινητοποιεί, για να αντιλαμβάνεται πιθανές επιρροές, προβολές, αντανακλάσεις και «ανταμώματα» και να χρησιμοποιεί λειτουργικότερα το χρόνο του. Στην περίπτωση της συλλογής «Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια: Λόγιες και επιστημονικές καταγραφές 1850-1921» για τα μικρασιάτικα παραμύθια πριν την τραυματική Καταστροφή και τον ξεριζωμό του Ελληνισμού από τις πατρογονικές του εστίες στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου, η γνώση της ιστορικότητας των καταγραφών του Μιχαήλ Μουσαίου το 1850 με παραμύθια από Λιβισιανούς παραμυθάδες αποτέλεσε το χρονικό σημείο εκκίνησης. Λαϊκά παραμύθια του ελληνόφωνου κόσμου καταγράφονται ήδη από το 1840, αλλά μικρασιάτικα από τα χειρόγραφα του Μικρασιάτη λόγιου και ύστερα. Η κινητικότητα των ξένων γλωσσολόγων και το ενδιαφέρον τους για τις ελληνόφωνες διαλέκτους της μικρασιατικής χερσονήσου άνοιξε παράθυρο σε σχετικές εκδόσεις και επιστημονικές δημοσιεύσεις, το παραμύθι ως λαογραφικό αντικείμενο καταγραφής και μελέτης έφερε αντίστοιχες πηγές στο προσκήνιο και η πατριδογραφική ανάγκη αναφοράς των Μικρασιατών λογίων από τα δυτικά παράλια της Μικρασίας, την καππαδοκική ενδοχώρα και τον Πόντο πρόσφεραν όμορο υλικό. Η φιλολογική κινητικότητα περιοδικών του 19ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή και ο προσανατολισμός τους με χαρακτήρα μορφωτικό, εκπολιτιστικό και πολιτισμικό έφεραν στο προσκήνιο την ανάλογη αποτύπωση. Στη συγκεκριμένη έρευνα λοιπόν συναντήθηκαν η λαογραφία, η γλωσσολογία, η ιστορία, η φιλολογία και η ανθρωπολογία.
Στον πρόλογό σας αναφέρεστε στην μαεστρία των μικρασιατών παραμυθάδων. Υφίσταται διάδοχη κατάσταση σε αυτήν την ξεχωριστή παράδοση;
Κάθε λαϊκός αφηγητής και αφηγήτρια αποτελούν έναν ολόκληρο κόσμο από μόνοι τους, με τη μοναδικότητα τους αφού είναι ένα υποκειμενικό σύστημα προσωπικών εμπειριών, ενδοψυχολογικών διεργασιών, φιλοσοφικών αντιλήψεων, βιοθεώρησης και τοποθέτησης απέναντι στη ζωή, τοποθετούμενοι ταυτόχρονα μέσα και έξω από τα βιώματά της, ως συμμέτοχοι, αλλά παράλληλα την ίδια στιγμή και ως εξωτερικοί παρατηρητές της. Κινούνται σε ένα αντιθετικό δίπολο: Από τη μια ακολουθούν την κληρονομημένη παράδοση της προφορικής ιστορίας μέσα στο χρόνο σεβόμενοι τον βασικό πυρήνα μιας υπόθεσης που αποτυπώνεται σε μια πλοκή και από την άλλη «συνυφαίνουν» τον προφορικό λόγο βάζοντας κομμάτια από τον ιδιαίτερο κόσμο τους, δημιουργώντας νέους καμβάδες πάνω σε παλιά «παρόν» ιστόρησης, προσφέροντας παραλλαγές. Οι παραμυθάδες, οι άνθρωποι του λαού, ανάσα του και αυτί του κόσμου, ζουν μέσα στις κοινότητες όπου γίνεται διαχείριση του κοινού συλλογικού χρόνου. Στις μέρες μας ο χρόνος κατακερματίζεται, ατομικοποιείται και οι από κοινού ασχολίες περιορίζονται, μειώνονται, προσωποιούνται, «αποσυλλογικοποιούνται». Η μόνη συνέχεια που μπορεί κανείς να ελπίζει είναι οι σύγχρονοι αφηγητές-ιστορητές στο βαθμό που κατανοούν τη θέση τους ως δυναμικού ενδιάμεσου απέναντι στο παρελθοντικό «Μια φορά κι έναν καιρό…» της ιστορίας και τις σύγχρονες ανάγκες των συνθηκών του «Εδώ και τώρα…» της κάθε συνάντησης, θέτοντας τον εαυτό τους στην υπηρεσία ενίσχυσης, προώθησης και διατήρησης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, μακριά από εγωιστικές ανάγκες και διαθέσεις αυτάρεσκης προσωπικής προβολής.
Στην εισαγωγή σας κάνετε λόγο για την πρωτοτυπία της παρούσας μελέτης. Εξηγήστε μας την σημασία της ιστορικότητας στην καταγραφή.
Η πρωτοτυπία της παρούσας συλλογής εντοπίζεται στο γεγονός πως από τα ογδόντα ένα συγκαταλεγόμενα σε αυτήν λαϊκά παραμύθια, τα εβδομήντα ένα παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε νεοελληνική μετάφραση και αφηγηματική απόδοση από τα γερμανικά, γαλλικά, αγγλικά, την καθαρεύουσα του 19ου αιώνα και την ποντιακή διάλεκτο. Επιλέχτηκαν με κριτήρια την τοπογεωγραφική αντιπροσωπευτικότητα, τη χρονολογική τους έκδοση, την νοηματική τους πληρότητα, την παραμυθολογική τους μορφή ως τύπος πλοκής, σε ανεξάρτητα αφηγηματικά σώματα και ως συμφυρμική αποτύπωση, δηλαδή τη δημιουργική και λειτουργική «συνύπαρξη» σε μια ιστορία στοιχείων, επεισοδίων και μερών από άλλες διακριτές υποθέσεις-πλοκές. Αποκαλύπτουν έναν καλά κρυμμένο κόσμο μέσα στο άθωρο. Παρουσιάζουν μια πολυμορφία στις πηγές αναζήτησης από σπάνια, άγνωστα, δυσεύρετα και αδημοσίευτα παραμύθια του λαού μας. Ποτέ μέχρι τώρα δεν είχε κυκλοφορήσει μια εκτενής σταχυολογημένη συλλογή με μικρασιάτικα παραμύθια της ευρύτερης μικρασιατικής πατρίδας, παρά μόνο εκδόσεις από προσωπικές μνήμες παραμυθιακών ακουσμάτων ή προσπάθειες διάσωσης από εθνοτοπικούς συλλόγους μικρασιατικής καταγωγής. Το υλικό εδώ αποτελεί επιλεγμένο μέρος από περισσότερα των διακοσίων πενήντα εντοπιζόμενων παραμυθιών.
Η σημασία της ιστορικότητας της παρούσας εντοπίζεται στον τίτλο της. Πρόκειται για παραμύθια πριν ακολουθήσουν το δρόμο του ξεριζωμού και της μνήμης, από τότε που ακόμη ακούγονταν στις ζωντανές κοινότητες των Μικρασιατών Ελλήνων, στον τόπο όπου μοιράζονταν προφορικά στα ανταμώματα της καθημερινής ζωής, ένα προσφάι πολιτισμού και συνέχειας πολιτισμικής, καταγεγραμμένα από το 1850 μέχρι και το 1921.
Θα αντέξουν τα παραμύθια σε αυτόν τον ανυπόφορο αιώνα της λογικής; Τι είναι εκείνο που τα κρατά ζωντανά;
Η ανάγκη του ανθρώπου να ανασαίνει μέσα από διεξόδους διαφυγής από τη σκληρή και αδήριτη πραγματικότητα με τους λογής-λογής κατασκευασμένους και μη «ρεαλισμούς» της, αποτυπώνεται πολύμορφα: Με τη λογοτεχνία, τη μουσική, τον κινηματογράφο, τα αποδραστικά ταξίδια αναψυχής. Τα λαϊκά παραμύθια έχουν καταφέρει αυτό που ο ανθρώπινος παράγοντας δεν κατάφερε ποτέ: Να νικήσουν το χρόνο και να μπορούν να ακούγονται διαχρονικά και υπερτοπικά, να προσλαμβάνονται μονάχα με την καρδιά ανοιχτή και να μιλούν ταυτόχρονα σε μικρούς και μεγάλους, ενεργοποιώντας έναν απόλυτα προσωπικό κόσμο αλλά και τρόπο νοηματοδότησης, μιλώντας τόσο στον έναν όσο και στο σύνολο. Προσφέρουν έναν δυνητικό χώρο, όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν και βοηθούν τον άνθρωπο να μην ξεχνά τι όμορφο είναι να είσαι άνθρωπος, αλλά συνάμα και πόσο δύσκολο είναι να κρατήσει κάποιος την ανθρωπιά του. Τα παραμύθια αγαπούν τον άνθρωπο σε όλες του τις στιγμές: την ενσυναίσθηση, την πορεία του στην ενηλικίωση, την ισορροπία του σε όλων των λογιών τις πολυεπίπεδες σχέσεις, την ατομική του αυτοπραγμάτωση και συνειδητότητα, την κοινωνική του συνύπαρξη και συνοχή. Ο άνθρωπος, φτάνει να τα αφουγκραστεί κι αυτά θα ανασάνουν ζωντανά…
Ο Δημήτρης Προύσαλης τηρεί το ιστολόγιο Στων Παραμυθιών τα Σταυροδρόμια. Τον ευχαριστούμε θερμά για την ανταπόκρισή του στις ερωτήσεις του περιοδικού Artcore και αναμένουμε σύντομα τα παραμύθια του που γοητεύουν με την τρυφερότητα και το φορτίο της μνήμης που πάντα θα κουβαλούν.
Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια: Δυτική Μικρά Ασία, Καππαδοκία, Πόντος: Λόγιες και Επιστημονικές καταγραφές 1850-1921, του Δημήτρη Β. Προύσαλη
Εκδόσεις Αρμός
σελ. 380
