Η πολιτική της αντιπροσώπευσης: Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντης, Κόντογλου, του Ανδρέα Πανταζόπουλου
Κάτι παραπάνω από κλασικό: Σημείωμα για την έκδοση «Η πολιτική της αντιπροσώπευσης: Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντης, Κόντογλου» του Ανδρέα Πανταζόπουλου από τις εκδόσεις Αρμός.
«Η καλή βροχή είναι πέρα από τη δυστυχία» γράφει ο μεγάλος, Ιταλός νομπελίστας ποιητής Ευγένιο Μοντάλε. Και κάπως έτσι, επιμένοντας να παραφράζουμε τους μεγάλους μας δασκάλους, μπορούμε να ισχυριστούμε με θαυμαστή αυθαιρεσία, πως λίγο πιο μακριά από τους τρόπους που έχουμε να προσλαμβάνουμε την λογοτεχνία που γράφεται και γράφεται, υπάρχει κάτι ακόμη καλύτερο. Μπορούμε, λέει να τη βάλουμε μες στη ζωή μας, να γνωρίσουμε από την αρχή, να την στερεώσουμε πλάι στις άλλες ιδέες μας. Να την αφήσουμε στο μέσον της κοινωνίας, σαν πιόνι πάνω στο ταμπλό του επιτραπέζιου παιχνιδιού μας, να της αποδώσουμε διαστάσεις κοινωνικές, πολιτικές, ανανεώνοντας με αυτόν τον τρόπο κάθε κριτική μας τοποθέτηση. Όχι, η μεγάλη λογοτεχνία δεν παραμένει στατική, αποκαλύπτεται με την πάροδο του καιρού, καμιά φορά χρειάζονται χρόνια ελάσσονα, άλλοτε αρκεί η σωτήρια επίδραση της ποιήσεως και από την αρχή πιάνουμε το νήμα της. Η μεγάλη λογοτεχνία μοιάζει με το ραβδί του ιερέα που σε όλους τους καιρού χτυπά τη γη για να ξυπνήσει. Ο Ντοστογιέφσκι ή ο δικός μας ο Παπαδιαμάντης άλλοτε παραστέκουν στον παρία, τον κυνηγημένο και άλλες φορές πάλι με μια χαρακτηριστική νωπογραφία του καιρού τους κάνουνε κομμάτια κάθε προσήλωση απέναντι στο ιερό και το απαραβίαστο. Και τότε η ξεθωριασμένη λογοτεχνία, σαν άλλη θάλασσα σε μια ξεχασμένη ζωγραφιά ξανανιώνει. Και η τέχνη παίρνει από τη σάρκα μας και τ’άρωμα της ζωής παντού κυμαίνεται, σαν μια αδοκίμαστη μπαλάντα. Η μεγάλη λογοτεχνία ζητά να την ερμηνεύσουμε, να την κρατήσουμε ζωντανή προσαρμόζοντάς την στα τωρινά μας όνειρα. Μα για αυτό χρειάζονται εκείνοι που διαβλέπουν πίσω από τις ιστορίες, στο φόντο των ηρώων μια εκδοχή του κόσμου. Αν δεν γίνονταν κριτικοί θα μπορούσαν κάποτε να μεταβληθούν σε πρωτοκλασάτους ζωγράφους που δεν νοιάζονται καθόλου για τις φύσεις τις νεκρές. Μα κυρίως για τους κύκλους που διαγράφει η πέτρα στην επιφάνεια του νερού, αφού σαν κάτι τέτοιο μοιάζει η μεγάλη λογοτεχνία μοιράζοντας επιδράσεις και ανανεωμένες θεάσεις. Αν ποτέ έλειπαν αυτοί οι άνθρωποι, τότε θα ‘χε για πάντα δίκιο εκείνος ο επιγραμματοποιός, ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς που έγραψε το πικρό και περίφημο «τι ωφέλησε την πόλη ο στίχους γράφων».
Ο Ανδρέας Πανταζόπουλος στην καινούρια έκδοση του Αρμού ετούτη την ευθύνη φέρνει εις πέρας. Το χρέος να μελετηθούν τα μεγάλα μυθιστορήματα, μόνο και μόνο για να γενούμε κάποτε πιο στοχαστικοί. Κάτω από το πρίσμα της δικής του λάμπας ο ανυπέρβλητος Ντοστογιέφσκι, ο δικός μας κοσμοκαλόγερος που φιλοτέχνησε την ψυχή μας τόσο παραστατικά, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο παρατηρητής της λαϊκής μας ζωής, ο Φώτης Κόντογλου, αυτός ο εκφραστής της τέχνης που ‘χει η ζωή για να φύεται μες στην πραγματικότητα, επανεκτιμώνται. Αυτή τη φορά στο προσκήνιο, στο στόχαστρο της συγκίνησης μένει η αναγωγή τους στην πραγματικότητα, η πολιτικής τους διάσταση. Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη που προσφάτως ανακοινώθηκε ως ελληνική υποψηφιότητα για το διαγωνιστικό κομμάτι των Όσκαρ τον προσεχή Μάρτη, φωτίζει με τις πράξεις της μια νύχτα αιώνων. Μια αυτόκλητη, θεϊκή σφραγίδα την κινητοποιεί και η ίδια φέρει εις πέρας τις φριχτές της πράξεις που ασκούν μια δύναμη απροσδιόριστη στο σώμα της κοινωνίας. Η Χαδούλα, ένας άγγελος θανάτου, κάτι έχει να μας πει για το χρέος του ανθρώπου που σαν το βρίσκει πίσω δεν κάνει. Κάτι έχει να μας πει για τη γυναίκα του καιρού της που εμπρός σε μια βιογραφία σκληρή, όλο ανέχεια και περιθώριο να κομίζει τον θάνατο στα χλωρά μάτια των μικρών κοριτσιών.
Ο συγγραφέας της έκδοσης με τίτλο «Η Πολιτική της Αντιπροσώπευσης, Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντης, Κόντογλου» των εκδόσεων Αρμός ανιχνεύει την πρόθεση των δημιουργών, αυτών των κύριων εκφραστών της χθαμαλής ζωής, να φωτίσουν γλαφυρά τους φορείς του κακού και όχι τα θύματα της αμαρτίας. Μια ολόκληρη στάση ζωής, τάξεις κοινωνικές, έρχονται στο προσκήνιο. Και είναι η στάση τους μια πόζα θεολογική και τα φτερά των χαρακτήρων του αρχαγγελικά. Δίχως φωνές και λάβαρα, μόνον με την ουσία της ανθρώπινης συνήθειας, οι τρεις δημιουργοί αντιπροσωπεύουν μια ολόκληρη ηθική στάση. Μια στάση που θέλει το γκρέμισμα, με την καρδιά μα και με το χέρι, έτσι όπως το’γραψε ο Κωστής Παλαμάς. Η μεγάλη λογοτεχνία που διαμορφώθηκε κάτω από το πρίσμα της σχέσης του Θεού με τον άνθρωπο και με τις ιδέες του, μοιάζει με το κομποσκοίνι που κάποιος απόθεσε στη ρίζα ενώ λιγνές, κοινωνικές ρομφαίες λογχίζουν τη σκέψη του. Ίχνη κοινωνικά που διακρίνουν οι ταλαντούχοι δημιουργοί που πραγματεύεται αυτή εδώ η έκδοση, συνιστούν όσα αφήνουν οι ίδιοι να διαφαίνονται, καθώς ο Θεός μεταβάλλεται σε ένα ζήτημα κληρονομικό και ατομικό. Καθένας από τους δημιουργούς που θέτονται ως εφόδια για να φέρει εις πέρας την κριτική του άσκηση ο Ανδρέας Πανταζόπουλος, δείχνουν το άτομο ατημέλητο και παραστατικό πάντα. Ένα πρόσωπο εκφραστικό παραμένει η ζωή του λαού μες στην ευσπλαχνία του Θεού.
Μέσω της πίστης του στους εν Χριστώ φτωχούς και ταπεινούς, την Εκκλησία και τη θρησκευτικό – πολιτική μορφή του ισχυρού, αυτοκρατορικού Βυζαντίου ο εγκόσμιος ησυχαστής, είναι ή γίνεται με τον δικό του απαράμιλλο τρόπο, βαθιά πολιτικός μες στην αντιπολικότητά του, δηλαδή θεολογικό – πολιτικός
σημειώνει ο Ανδρέας Πανταζόπουλος, πολιτικός επιστήμονας και αναπληρωτής καθηγητής στο ΑΠΘ για να καταδείξει τη διάσταση που θέλει να χαρίσει η έκδοση του Αρμού, διεκδικώντας ένα άλλο πρόσωπο εμπρός σε εκείνο που η συντελεσμένη, κριτικογραφική αποτίμηση εξασφάλισε για τους δημιουργούς και τους ήρωες τους. Καθένας από τους συγγραφείς που μνημονεύει το εξαιρετικό δοκίμιο του καθηγητή Πανταζόπουλου γυρεύουν να ανταλλάξουν το πρόσωπό τους με εκείνο που θα ταιριάζει στην δική μας εποχή. Και αν οι μορφές παραμένουν προδοτικές, εμείς κρατούμε την προσπάθεια της δοκιμής να ανακαλύψει πίσω από τη διαβατάρικη εικόνα των μυθιστορηματικών ηρώων, έναν τρόπο, όχι για να ανεχόμαστε την κριτική και να μεθερμηνεύουμε τα πεπραγμένα, ανθρώπινα έργα. Αλλά για να θεραπεύσουμε τις παραμορφώσεις της εποχής μας, να εμπλουτίσουμε όσα διδαχτήκαμε καθώς οι σπουδαίοι λογοτέχνες υφαίνουν τα πρόσωπα των έργων τους. Πουθενά δεν θα βρείτε την αθωότητα του αστού, του καλού Χριστιανού, του πιστού ιδεαλιστή. Μόνο τις αντιθέσεις του εαυτού και της εποχής τους μπορεί κανείς να ξεχωρίσει και ίσως να ρίξει λίγο χώμα στην παλιά κριτική που σήμερα εμπλουτίζεται μοναδικά με τούτη τη μικρή, διακριτική έκδοση που αντιστρόφως ανάλογα, σηματοδοτεί μια καινούρια θεώρηση, διόλου σχετική με νεωτερισμούς δίχως αντίκρισμα.
Επιστρέφω σε όσα μας εξηγεί αυτός ο παράξενος αφηγητής των τριών μεγάλων δημιουργών. Αφιερώνει στον Ντοστογιέφσκι, τον Παπαδιαμάντη και τον Κοντογλου τον χώρο που γυρεύουν, μες στην παρακμή του κόσμου τους ζυμώνουν εν αγνοία τους το ψωμί του μέλλοντος, δείχνοντας το δρόμο για την κοινωνική ζωή. Και έτσι εμείς πια, που εμπεδώσαμε την αξία των μεγάλων μυθιστορημάτων, εμείς που αγαπήσαμε τις μικρές, στριμωγμένες ζωές της σκοτεινής Χαδούλας καθώς φαντασιώνεται μια ιδιότητα για τον εαυτό της που βάλλει ολόψυχα κατά της πίστης της, το παράδοξο εγκώμιο της φτώχειας και του δογματισμού γευόμαστε. Και ο κόσμος που αποτραβιέται, σπανίζει και λαθροζεί μες στη συντήρηση του πνεύματός του, με τ’απάρθενο του μάτι ξεκρίνει το βάρος του πολιτισμού, το βάρος των ηρώων του και από την αρχή διαμορφώνεται, αυτή τη φορά με το υφάδι της πολιτικής αξιολόγησης στο προσκήνιο, της διάστασης που φέρει ένα πρόσημο κοινωνικό. Οι νέες ιδέες, όσα παραμένουν κρυμμένα μες στον άφταστο ρεαλισμό των τριών δημιουργών συνιστούν πράγματα βυθισμένα ακόμη μες στη σπαργή τους. Μα εγκώμια μιας άλλης, κριτικής διάστασης όπως αυτό από τον Ανδρέα Πανταζόπουλο και τις εκδόσεις του Αρμού μας παραχωρούν την ευκαιρία να εξασφαλίσουμε μια εικόνα, όχι τελειωτική, μα ανανεωτική της λογοτεχνίας που γνωρίσαμε στα θρανία και τις έναστρες εφηβείες μας. Σε τούτο το βιβλίο δεν είναι η μεταφυσική που παραστράτησε, μα η σταθερή της μορφή που σήμερα αποζητά μια άλλη μελέτη, με καινούρια μέσα. Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη μοιάζουν σαν να σταμάτησαν κάπου και τώρα στα χέρια του Ανδρέα Πανταζόπουλου έχουν μια δεύτερη ευκαιρία. Και σταματούν και μας περιμένουν ντυμένοι τα ρούχα τους τα πιο πολιτικά, λυμένες, λέει ψυχές από το χρόνο μες στην κραταιή τους μοίρα.
«Η πολιτική της αντιπροσώπευσης: Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντης, Κόντογλου» των εκδόσεων Αρμός. Και η αλλοτινή, παντοτινά θεολογική φύση, παραχωρεί τη θέση της στην πολιτική διάσταση του κόσμου. Δίχως προοδευτικότητα μα με τη στοχευμένη αποτίμηση του Ανδρέα Πανταζόπουλου. Σκοπός του η ανανέωση και η αποκάλυψη ενός γενναίου, καινούριου κόσμου μες στον οποίο οι πιο εμβληματικές, λογοτεχνικές μορφές μαζί με τους ήρωες τους με μια καινούρια ταυτότητα θα κάνουν την εμφάνισή τους, αποδίδοντας στα μεγάλα έργα μια λιγότερο πέτρινη και τελειωτική εκδοχή.
Η πολιτική της αντιπροσώπευσης: Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντης, Κόντογλου, του Ανδρέα Πανταζόπουλου
Εκδόσεις Αρμός
σελ. 192
