Λόγος + Τέχνη

«Είμαι πεπεισμένος πως, υπάρχει τρόπος να γράψεις μια ιστορία έτσι ώστε να σπάει τα στεγανά ανάμεσα σε φυλές, εθνικότητες και τάξεις», είπε ο Kazuo Ishiguro λίγο μετά τα νέα της βράβευσής του για το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Αργότερα συμπλήρωσε το πόσο καθοριστικό για την συγγραφική «ματιά» του ήταν το να μεγαλώσει στην Αγγλία από μια οικογένεια Ιαπώνων και το πόσο τον βοήθησε να βλέπει πράγματα που ίσως ήταν προφανή ή αδιάφορα για τους Άγγλους.

Ο Kazuo Ishiguro γεννήθηκε στο Τόκιο αλλά η οικογένειά του μετακόμισε στην Αγγλία όταν αυτός ήταν πέντε χρονών. Αυτή η πολιτισμική συνάντηση στην «ματιά» του συγγραφέα έμελλε να καθορίσει μετέπειτα και το έργο του. Ο Ishiguro είναι σήμερα ένας λαμπρός εκπρόσωπος των αγγλικών γραμμάτων, με δεκάδες διακρίσεις πριν το Νόμπελ του. Το μυθιστόρημά του «Τα απομεινάρια μιας μέρας» (εκδ. Ψυχογιός, 1989) βραβεύτηκε με το βραβείο Booker, ενώ αρκετά ακόμα βιβλία του ήταν υποψήφια στο θεσμό. Το μυθιστόρημα «Μη με αφήσεις ποτέ» (εκδ. Καστανιώτης, 2005) ψηφίστηκε από το περιοδικό TIME ως το κορυφαίο βιβλίο του 2005 και στα 100 κορυφαία της αγγλικής λογοτεχνίας. Για την ακρίβεια, όλα του τα βιβλία πλην του πρώτου και του τελευταίου («Ο θαμμένος γίγαντας», εκδ. Ψυχογιός, 2015) έχουν κατά καιρούς διακριθεί στις τελικές λίστες σημαντικών βραβείων. Την ίδια στιγμή όμως είναι ένας από τους συγγραφείς με κάπως πιο …επιλεκτική βιβλιογραφία, μετρώντας 7 μυθιστορήματα τα τελευταία 35 χρόνια. Βεβαίως, η πένα του Ishiguro έχει φτάσει μέχρι και στις υποψηφιότητες των Grammy, καθώς η συνεργασία του (στιχουργικά) με την «jazzy» Stacy Kent οδήγησε στο πετυχημένο άλμπουμ “Breakfast In The Morning Tram” το 2007.

Συνεσταλμένος, με τη λεπτότητα ενός Άγγλου αλλά και την «αυτοσυγκράτηση» που χαρακτηρίζει την ιαπωνική κουλτούρα, ο Ishiguro έγινε Άγγλος με τη «βούλα» το 1983. Ένα χρόνο πριν, είχε εκδώσει το πρώτο του βιβλίο, την «Χλομή θέα των λόφων» (εκδ. Λιβάνης, εξντλ.). Τα μυθιστορήματά του πιάνουν ένα εκτενές εύρος θεμάτων και είναι αρκετά «υβριδικά» ως προς το είδος τους. Θα συναντήσει κανείς από ιστορικά μυθιστορήματα (όπως «Τα απομεινάρια μιας μέρας») μέχρι sci-fi δυστοπίες («Μη με αφήσεις ποτέ») μέχρι διασταυρώσεις ιστορικών και fantasy («Ο θαμμένος γίγαντας»). Κοινό τους στοιχείο, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση (πλην «Θαμμένου γίγαντα») και η σταδιακή «εξερεύνηση» των χαρακτήρων μέσω των σκέψεών τους. Το βιβλίο «Τα απομεινάρια μιας μέρας» έγινε μια πραγματικά σπουδαία ταινία του James Ivory (με τους Anthony Hopkins, Emma Thomson κ.α.), υποψήφια για 7 Όσκαρ, ενώ το βιβλίο «Μη με αφήσεις ποτέ» έγινε μια επίσης ενδιαφέρουσα ταινία με λιγότερη ωστόσο επιτυχία (με τους Carey Mulligan, Keira Nightly, Andrew Garfield). 

Τα «Απομεινάρια μιας μέρας» ακολουθούν ένα, σε πρώτη ανάγνωση, απλό στόρυ. Ο μπάτλερ Στίβενς, επί χρόνια κλεισμένος στο Ντάρλινγκτον Χολ υπηρετώντας λόρδους, αριστοκράτες, και υψηλότατους προσκεκλημένους, ξεκινάει ένα οδικό ταξίδι στην αγγλική επαρχία, με απώτερο στόχο να συναντήσει την παλιά οικόνομο του σπιτιού, την δεσποινίδα Κέντον. Καθώς ταξιδεύει, διάφορα στιγμιότυπα και εμπειρίες του ταξιδιού αναμοχλεύουν διάφορες αναμνήσεις του, και η αφήγηση μιας ολόκληρης ζωής ανακατασκευάζεται σε μερικές μόνο ημέρες, αναγκάζοντάς τον να αναμετρηθεί με τον ίδιο του τον εαυτό και να εξετάσει την ορθότητα των επιλογών της ζωής του.

Άλλωστε, ο μπάτλερ Στίβενς, ένας κορυφαίος μπάτλερ της παλιάς αριστοκρατικής Αγγλίας, ήταν ένας άνθρωπος που διέπρεψε σε ένα επάγγελμα που του επέβαλλε να «χάνεται». Ως οργανικό «κομμάτι» του σπιτιού, έπρεπε να είναι πάντα εκεί, να επιβλέπει, να διευθύνει, να σερβίρει, να ανοίγει και να κλείνει πόρτες και ταυτόχρονα να μην είναι εκεί, να είναι αόρατος, να είναι παρών μονάχα όταν έπρεπε να εξυπηρετήσει, να απαντά μονάχα όταν τον ρωτούσαν και να απαντά μονάχα αυτό που έπρεπε να απαντήσει. Ο μπάτλερ Στίβενς έπρεπε να φύγει από την αριστοκρατική έπαυλη που επί χρόνια υπηρέτησε για να καταφέρει να συναντήσει, έστω και μέσω μνημονικών θραυσμάτων, τον ίδιο του τον εαυτό, πέρα και έξω από τον ρόλο στον οποίο αφοσίωσε ολόκληρη την καριέρα του.

Ο Ishiguro αφήνει τον ήρωά του να σκέφτεται, να αναμοχλεύει και να προβληματίζεται, χρειαζούμενος μονάχα μερικές σελίδες για να «πείσει» για την αληθοφάνεια της φωνής του. Όταν η Ιστορία εισβάλλει από τα καλογυαλισμένα παράθυρα της έπαυλης του λόρδου Ντάρλινγκτον, μοιάζει εντελώς αληθινή και όχι μυθοπλασία. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του Ishiguro είναι το γεγονός πως, μέσω της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, καταφέρνει και «χάνεται» μέσα στον ρόλο του κύριου Στίβενς καθώς εκείνος χάνεται μέσα στο ρόλο του μπάτλερ. Η δουλειά του συγγραφέα εδώ δεν θυμίζει την γνώριμη δουλειά ενός ανθρώπου που μελέτησε πολύ, διάβασε και έδωσε έμφαση στις μικρές λεπτομέρειες που «ζωντανεύουν» το ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο- η δουλειά του έχει περισσότερα κοινά σημεία με την ερμηνεία ενός ηθοποιού της Μεθόδου παρά με την κοπιώδη δουλειά ενός «εργάτη» των λέξεων και των λεπτομερειών.

Πως «μπαίνεις» όμως στην ψυχοσύνθεση ενός μπάτλερ και πως ερμηνεύεις έναν τέτοιο ρόλο, δια του γραπτού λόγου; Ίσως «Τα απομεινάρια μιας μέρας» να είναι μια κορυφαία στιγμή του Ishiguro επειδή είχε τη διαίσθηση να αναμετρηθεί με έναν ήρωα που μπορούσε, με τον πλέον παράδοξο τρόπο βεβαίως, να «παντρέψει» την ιαπωνική με την αγγλική κουλτούρα. Άλλωστε ο μπάτλερ, μπορεί να μην είναι σε καμία περίπτωση ένας πολεμιστής, αλλά είναι σε κάθε περίπτωση ένας μοναχικός σαμουράι. Αρετές όπως η αυτοπειθαρχία, η αξιοπρέπεια, η θρησκευτική σχεδόν ιερότητα του Καθήκοντος έναντι της ατομικής επιθυμίας ή φιλοδοξίας ή όποιων συναισθημάτων, η ικανότητα δηλαδή να «θάβεις» το «εγώ» μέσα στην ανάγκη του σκοπού, είναι ικανές να περιγράψουν τους ιαπωνικούς θρύλους του 12ου αιώνα. Όχι τυχαία, η λέξη σαμουράι βασίζεται στην λέξη σαμόρο που ήταν η λέξη για τους υπηρέτες των πλουσίων και της αριστοκρατικής τάξης. Όχι τυχαία, όλες οι παραπάνω αρετές αποτέλεσαν την ηθική πυξίδα του κύριου Στίβενς, καθώς ταξίδευε στο ημίφως μιας έπαυλης και φρόντιζε ώστε όλα να βρίσκονται σε τάξη και αρμονία, σύμφωνα πάντα με τις υψηλές απαιτήσεις του λόρδου. Όχι τυχαία επίσης, σε μια από τις πιο δυνατές σκηνές νωρίς στο βιβλίο, ο κύριος Στίβενς βασίζεται πάνω σε αυτό που ονομάζει Αξιοπρέπεια για να μην βλεφαρίσει καν στην απώλεια του πατέρα του, καθώς εκείνη τη στιγμή έπρεπε να εξυπηρετήσει υψηλότατους καλεσμένους στο σαλόνι του Ντάρλιγκτον Χολ. 

Καθώς ο κύριος Στίβενς ταξιδεύει, οι αναμνήσεις του σχηματίζουν ένα παγόβουνο. Μας αφήνει απλόχερη θέα στην επιφάνεια αλλά μόνο θραύσματα του τι υπάρχει κάτω από την επιφάνεια του νερού. Με δεξιοτεχνία, ο Ishiguro φτιάχνει δυο παράλληλες αφηγήσεις. Αυτήν που αναβλύζει από έναν λιτό και στρωτό και μετρημένο λόγο, και αυτήν που κατοικεί στα διάκενα των λέξεων, ανομολόγητη όπως ανομολόγητα είναι τα πραγματικά συναισθήματα του κύριου Στίβενς, άρρητη όπως άρρητες είναι οι ενοχές του, καταπιεσμένη όπως είναι καταπιεσμένοι οι έρωτες και τα όνειρά του. Όμως στην ζωή του ιδανικού μπάτλερ δεν στάθηκαν ποτέ εμπόδιο τα όνειρα μιας αλλιώτικης ζωής. Γιατί αυτή η αλλιώτικη ζωή ήταν κάτι που δεν μπορούσε ουδέποτε να φανταστεί, να κάνει εικόνα ή να περιγράψει στον εαυτό του. Μονάχα όταν βγήκε μέσα από το σπίτι κατάφερε να αρχίσει να ξεκλειδώνει και να αναπολεί όλες εκείνες τις χιλιάδες εκδοχές των ζωών που δεν έζησε. Γιατί ο κύριος Στίβενς ήταν ο εγκέφαλος του Ντάρλινγκτον Χολ, μα και το Ντάρλινγκτον Χολ ήταν τα όρια του εγκεφάλου του.

Κάπως έτσι, περιμένοντας τα ψίχουλα από τις μνήμες του κύριου Στίβενς, ανακατασκευάζουμε (οι αναγνώστες) ένα ογκώδες μυθιστόρημα αμέτρητων κεφαλαίων. Σε αυτό το παράλληλο μυθιστόρημα αναπτύσσεται μια όμορφη ιστορία ενός καταπιεσμένου έρωτα, που στο μυθιστόρημα που διαβάζουμε καλύπτεται μονάχα με υπόνοιες και υποψίες, στριμωγμένη σε λίγες μονάχα σελίδες. Στο παράλληλο μυθιστόρημα μαθαίνουμε τον άνθρωπο Στίβενς ενώ στο κείμενο βλέπουμε μονάχα τον Μπάτλερ.

Τον Μπάτλερ ο οποίος, πηγαίνοντας βαθύτερα στο μυθιστορηματικό αυτό παγόβουνο, παρακολουθεί με την αποστασιοποίηση και την Αξιοπρέπειά του, ένα σύντομο ιστορικό χρονικό της στάσης της αγγλικής αριστοκρατίας κατά την άνοδο των Ναζί. Αντλώντας από πραγματικά περιστατικά και ιστορικά γεγονότα, ο Ishiguro αρθρώνει μια ουσιώδη και καίρια κριτική για την αρχική «ανοχή» και ύστερα καιροσκοπική υποστήριξη του Χίτλερ από μερίδα των Άγγλων αριστοκρατών, που είχαν δει ανάμεσα στους δυο πολέμους, πολλά προνόμιά τους να χάνονται και να φθίνουν. Ο κύριος Στίβενς δεν λέει τίποτα για τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – όλα αυτά βρίσκονται στο παράλληλο μυθιστόρημα του Ishiguro, που τον αφήνει σιγά σιγά να συνθηκολογήσει με μια αληθινά τρομακτική διαπίστωση: Πως δεν είναι μόνο ότι αφαίρεσε το «εγώ» του για την καλύτερη υπηρεσία του επαγγέλματος του μπάτλερ, αλλά αφιέρωσε τον εαυτό του σε λάθος άνθρωπο, σε λάθος ιδανικά, σε λάθος ιδέες. Και καθώς ο ίδιος γερνά και χάνεται μέσα στις αναμνήσεις του, έτσι και το όλο σύστημα των παραδοσιακών αξιών της αριστοκρατίας, οι επαύλεις με τους μπάτλερ και το πολυάριθμο προσωπικό, χάνονται στον χρόνο και μπροστά του είναι ένα μέλλον το οποίο ούτε γνωρίζει ούτε προσδοκά πως θα προλάβει να ζήσει. Και με αυτές τις πολλαπλές διαπιστώσεις, θα καταλάβει πως δεν του μένει παρά να συμφιλιωθεί με αυτό που είναι και αυτό που έφτιαξε τον εαυτό του να είναι. Άλλωστε, το παρελθόν δεν αλλάζει. 

Κάπως έτσι, «Τα απομεινάρια μιας μέρας» είναι μια ιστορία μοναδικής πυκνότητας και αφηγηματικής οικονομίας. Δεν υπάρχει μια περιττή παράγραφος ή λέξη (κάτι που σαφώς πρέπει να χρεωθεί και στην μετάφραση από την Αργυρώ Μαντόγλου) και κανένα συγγραφικό «τρικ». Σε μια στρωτή αφήγηση αποσπασμάτων, ο Ishiguro πολύ γρήγορα εξαφανίζεται εντελώς από το προσκήνιο, όπου μένει μοναχός του ο Στίβενς, ένας ολοζώντανος και σίγουρα αληθινός χαρακτήρας (με την φωνή του Anthony Hopkins βέβαια) που παρά το γεγονός ότι είναι τόσο μα τόσο «ξένος» (ιδίως για το ελληνικό κοινό) καταφέρνει και γίνεται γρήγορα οικείος. Γιατί πράγματι, όπως λέει ο συγγραφέας-δημιουργός-ερμηνευτής, υπάρχει τρόπος να πεις μια ιστορία που να κάνει κάθε λογής σύνορα (γεωγραφικά, πολιτιστικά, φυλετικά) να καταρρεύσουν, αποδεικνύοντας πως υπάρχουν ιστορίες οικουμενικές, ιστορίες που αναζητούν κάτι βαθιά στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης και βρίσκουν θραύσματα μιας αλήθειας που δεν έχει γλώσσα ή έθνος. Φυσικά, αυτή η αλήθεια δεν γράφεται ούτε θα γραφτεί ποτέ: Είναι κομμάτι των λέξεων ανάμεσα στις λέξεις, των αφηγήσεων πίσω από τις αφηγήσεις, των ιδιαίτερων και μοναδικών σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα σε έναν αναγνώστη και ένα βιβλίο. Και «Τα απομεινάρια μιας μέρας» είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο.