Βιβλιοθήκη

Σε μια ευχάριστη ανατροπή από την πεπατημένη των «εκδοτικών γεγονότων» κάθε καλοκαιριού, που συνήθως αφορούν σε δημοφιλείς τίτλους των λεγόμενων «μεγάλων» της εκδοτικής σκηνής (εννοείται πως υπάρχουν και τα λογοτεχνικά blockbuster), ένα από τα πιο ενδιαφέροντα εκδοτικά γεγονότα πριν μερικούς μήνες ήταν αρκετά πρωτότυπο και διαφορετικό. Η «Πετρούπολη» (“Petersburg”), ένα εμβληματικό έργο του Ρώσου συγγραφέα Andrei Bely (φιλολογικό ψευδώνυμο του Boris Nikolaevich Bugaev), κυκλοφόρησε στα ελληνικά και μάλιστα από δύο εκδοτικούς (εκδ. Αντίποδες και εκδ. Κίχλη) ταυτόχρονα. 

Τόσο η σπουδαιότητα της μετάφρασης του έργου (πρώτη έκδοση της «Πετρούπολης» χρονολογείται το 1916. Η δεύτερη «τελική» έκδοση το 1922) στα ελληνικά όσο βέβαια και ο παραγόμενος ντόρος γύρω από την πρωτοφανή διπλή «έξοδο στις αγορές», πιθανότατα να λειτούργησαν ευεργετικά για τα εκδοτικά εγχειρήματα. Για κάτι τέτοιο βέβαια θα χρειαστεί να αποφανθούν πιο εμπορικοί δείκτες – η χαρά ωστόσο του αναγνώστη δεν μπορεί παρά να είναι διπλή. Οι Σταυρούλα Αργυροπούλου (εκδ. Κίχλη) και η Ελένη Μπακοπούλου (εκδ. Αντίποδες) ανέλαβαν τη μεταφορά του έργου στην ελληνική γλώσσα, επιχειρώντας ένα ούτως ή άλλως τολμηρό μεταφραστικό άθλο. Οι δυο καλαίσθητοι εκδοτικοί οίκοι έφτιαξαν δυο όμορφα βιβλία, πιστά στις εκατέρωθεν αισθητικές προδιαγραφές τους (π.χ. η λιτή αισθητική που χαρακτηρίζει τα βιβλία των Αντιπόδων, το πολυτονικό της Κίχλης κ.α.). Η Πετρούπολη αναζήτησε λοιπόν το κοινό της «εις διπλούν», σε έναν αν μη τι άλλο πρωτότυπο εκδοτικό συναγωνισμό. 

Η υπόθεση της «Πετρούπολης» αφορά τις αλληλοδιαπλεκόμενες ιστορίες κάποιων ανθρώπων στην Πετρούπολη λίγο πριν την επανάσταση του 1905, που με τη σειρά της είναι το προοίμιο της Οκτωβριανής Επανάστασης ακριβώς έναν αιώνα πριν.

Σε αυτήν την ταραγμένη πόλη, μια πόλη έτοιμη να σαρωθεί τα επόμενα χρόνια από κοσμοϊστορικές αλλαγές, ο Bely αφηγείται με μπρίο την ιστορία μιας πατροκτονίας. Ο Νικολάι Απολλώνοβιτς Αμπλεούχωφ, γιος του γερουσιαστή Απόλλων Απολλώνοβιτς Αμπλεούχωφ, αναλαμβάνει μέσω του μυστηριώδους «Κόμματος» να βάλει μια βόμβα με ωρολογιακό μηχανισμό στο γραφείο του πατέρα του. Το καθήκον αυτό το θα το αναλάβει εν μέσω μιας προσωπικής τρικυμίας: Και η (αμφίδρομη) ρήξη με τον πατέρα του αλλά και η συναισθηματική του κατάσταση με τον άκαρπο έρωτά του για την Σοφία Πέτροβνα θα τον κάνουν τόσο ασταθή όσο χρειάζεται για να σχεδιάσει και να εκτελέσει (;) ένα τόσο μεγάλο έγκλημα.

Ολόγυρά τους ξετυλίγεται ένα εκτενές ανθρώπινο μωσαϊκό: Διπλοί πράκτορες, κατάσκοποι, τσαρικοί και επαναστατικοί, απατημένοι σύζυγοι, δυναμικές γυναίκες, συναθροίζουν ένα κουβάρι συμπτώσεων και αλληλεπιδράσεων που δρομολογούν τελικά την ενεργοποίηση της βόμβας: Από το σημείο εκείνο και έπειτα ο χρόνος διαστέλλεται ακριβώς όπως η μουσική «καθυστέρηση» πριν την κορυφαία μελωδική γραμμή. 

Σύμφωνα με τον Nabokov, τέσσερα είναι τα ακρογωνιαία έργα της μοντέρνας λογοτεχνίας: Ο «Οδυσσέας», φυσικά, του Joyce στην κορυφή. Η «Μεταμόρφωση», του Kafka. Και πριν το «Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο» του Proust, η «Πετρούπολη». Οι συνδέσεις και αναλογίες της λογοτεχνικής κριτικής ανάμεσα στην «Πετρούπολη» και τον «Οδυσσέα» συγκεκριμένα είναι πάρα πολλές, με τις περισσότερες να εστιάζουν στην χρήση του χώρου ως πρωταγωνιστή.

Επιχειρώντας μια αναλογία, η Πετρούπολη για την «Πετρούπολη» είναι περίπου ότι η Βαλτιμόρη για το τηλεοπτικό “The Wire”, που έχει ούτως ή άλλως περισσότερα κοινά με τη λογοτεχνία παρά με την τηλεόραση. Η πόλη και ο ιδιαίτερος χωροχρόνος της είναι στην πραγματικότητα μια μήτρα και ταυτόχρονα ένα δίχτυ: Σε αυτήν οι ήρωες γεννιούνται, μεγαλώνουν και δρουν, αλλά και εντός αυτής περιορίζονται, αδυνατούν να ξεφύγουν από τα στεγανά και τις ιδιοτροπίες της ή αλλιώς με τους σκληρούς κανόνες που θέτει η ιστορία. Μικρές και μεγάλες ιστορίες ανθρώπων συνθέτουν το διαρκές δρώμενο της πόλης: Μοιάζουν αυτοτελείς μα στην πραγματικότητα τον ρυθμό τους υπαγορεύει η γενικότερη Ιστορία. Η σύγκρουση πατέρα και γιού δεν είναι παρά η σύγκρουση (μιας όψης του) παλιού με (μια όψη από το) νέο. Άλλωστε, η Πετρούπολη είναι και εσωτερικά συγκρουσιακή και διαρκώς σε μετάβαση. Τα προσωπικά δράματα είναι ασφαλώς στο επίκεντρο, στο κάδρο της πλοκής και της προσοχής του αφηγητή, όμως ακόμα και ίδιος δεν κρύβει την υπονόμευσή τους. Πολλές φορές, ακόμα και κορυφαίες δραματικές συγκρούσεις, σχεδόν παρωδούνται εντέχνως. Επιχειρώντας ξανά μια αναλογία, τα προσωπικά δράματα καταλήγουν πολλές φορές σε μια παραλλαγή (πρόγονο εδώ) του forget it Jake, It’s Chinatown. Αντί για Chinatown στην προκειμένη it’s Petersburg, δηλαδή ένας χώρος που ορίζει το δράμα όπως περίπου ορίζει η σκηνή και τα όριά της μια παράσταση.

Τελικά, όπως επισημαίνει και ο J.D. Ellsworth στο επίμετρο (μικρό spoiler εντός αυτής της παραγράφου), ακόμα και ο βασικός μηχανισμός της πλοκής που περιστρέφεται γύρω από την απόπειρα δολοφονίας του Απολλών Απολλώνοβιτς Αμπλεούχοφ από τον Νικολάι, αυτοπαρωδείται: Δεν έχει τόσο σημασία αν επιτυγχάνεται ή αποτυγχάνει, όσο το γεγονός ότι παύει πια να έχει σημασία ακόμα και η αποτυχία του. Όμως ο Bely δεν υπονομεύει την ιστορία του, ούτε ειρωνεύεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη: Ακόμα και αυτή η αποδιάρθρωση της πλοκής αποκτά το δικό της νόημα ως έκβαση, φανερώνοντας για άλλη μια φορά την μεγάλη απόσταση ανάμεσα στο υποκείμενο και το ιστορικό του γίγνεσθαι, που το συνεχώς το ξεπερνά ή το ορίζει. Κάπου εδώ κάνει την εμφάνισή της και η υποδόρρια ειρωνία του Kafka, που εκείνη την περίοδο (~1920) γράφει στην μικρή του ιστορία “A Little Fable”: «Επιτέλους», είπε ο ποντικός, «ο κόσμος μικραίνει μέρα με την μέρα. Στην αρχή ήταν τόσο μεγάλος που φοβόμουν, έτρεχα και έτρεχα, και πολύ το χάρηκα που είδα επιτέλους τοίχους στα αριστερά και τα δεξιά μου. Όμως τώρα οι τοίχοι έχουν στενέψει πολύ και είμαι ήδη στο τελευταίο δωμάτιο, και εκεί είναι η φάκα στην οποία πρέπει να τρέξω». Και η γάτα είπε: «Μα πρέπει απλά να αλλάξεις κατεύθυνση», και τον έφαγε.

Κάπως έτσι είναι η μεταβατική Πετρούπολη: Μεγαλώνει και μικραίνει, διαστέλλεται και συστέλλεται, όμοια με τον χρόνο των καθημερινών ιστοριών της, με τη φάκα ίσια μπροστά της και τη γάτα να καιροφυλακτεί. 

Η Πετρούπολη μπορεί να φαντάζει ως ένα-ακόμα-ογκώδες-κλασσικό, ένα βιβλίο δηλαδή για λογοτεχνική έρευνα, ακαδημαϊκούς ή φετιχιστές της ανάγνωσης. Στην καλύτερη ένα κόσμημα για μια βιβλιοθήκη, κάτι που όντως ισχύει και για τις δυο εκδόσεις του βιβλίου. Είναι αλήθεια πως στο βιβλίο αυτό μπορεί κανείς να «διαβάσει» και να διακρίνει πολλές από τις «δομικές μονάδες» που όρισαν τη μοντέρνα λογοτεχνία, κάτι σαν ένα πολύ παλιό τραγούδι το οποίο πια δεν ακούμε όμως αναγνωρίζουμε την συμβολή του στα τραγούδια που ακούμε καθημερινά, έναν αιώνα αλλαγών και ανανεώσεων μετά.

Όμως το βιβλιό του Bely, χτισμένο μάλιστα και με μπόλικη μουσικότητα (ο Bely μελετούσε μουσική και σχολίαζε συστηματικά τα μουσικά δρώμενα της περιόδου) δεν είναι ένα «μουσειακό» κειμήλιο της ιστορίας της λογοτεχνίας. Ίσως ο Bely να μην φτάνει τη δύναμη (ας συνοψίσουμε αδόκιμα στη λέξη δύναμη όλες τις παραμέτρους που κάνουν ένα έργο σπουδαίο) των προγενέστερών του Tolstoy και Dostoevsky αλλά οι ήρωές του έχουν ένα κοινό με την ανθρωπογεωγραφία που συναντά κανείς στο Ντοστογιεφσκικό έργο: Είναι ζωντανοί. Είναι ακόμα εδώ τριγύρω, βασανισμένοι από τα ίδια πάθη, τις ίδιες αβεβαιότητες, τις ίδιες εμμονές, ματαιώσεις, ελπίδες, αντιφάσεις. Ακόμα και η Πετρούπολή του, ανάμεσα στο παλιό και το νέο, είναι μια πόλη τόσο δυναμική που θα μπορούσε να «διαβαστεί» συγκριτικά με πολλές μητροπόλεις του σήμερα. Σε αυτές, έναν αιώνα μετά, μαίνονται ακόμα πολλές μεγάλες συγκρούσεις. Κάποιες ολοκαίνουριες, κάποιες ως μετασχηματισμοί εκείνων της Πετρούπολης του 1905. 

Κυρίως όμως, η «Πετρούπολη» είναι ένα βιβλίο που αποζημιώνει τη χαρά και απόλαυση της ανάγνωσης. Ίσως ο καλύτερος λόγος για να την επισκεφθούμε. 

*Για την παρουσίαση του παρόντος άρθρου διαβάστηκε η «Πετρούπολη» από τις εκδόσεις Αντίποδες, σε μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου. Τα σχόλια και για τις δυο μεταφράσεις όπως και για τις δυο εκδόσεις είναι ως τώρα ασφαλώς πολύ θετικά.