Βιβλιοθήκη

Το έργο του Mário de Andrade είναι πολυσυλλεκτικό. Θεωρείται πατέρας της εθνομουσικολογίας καθώς μελέτησε τη λαϊκή βραζιλιάνικη μουσική (συνεργάστηκε και με τον Claude Lévi-Strauss), υπήρξε συνδιοργανωτής της Εβδομάδας Μοντέρνας Τέχνης του Σάο Πάουλο το 1922 η οποία παρουσίασε τη βραζιλιάνικη πρόσληψη του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, είχε παρεμβατικό λόγο αρθρογραφώντας σε εφημερίδες και εργάστηκε σε δημόσιους πολιτιστικούς φορείς. Έγραψε μόλις δύο μυθιστορήματα στα οποία εφάρμοσε τις μοντερνιστικές αφηγηματικές αρχές. Μία από αυτές, θεμελιακή μάλιστα, πέρα από την αναζήτηση νέων μορφών, είναι η αναζήτηση μίας συλλογικής ταυτότητας με εθνικά χαρακτηριστικά (πρόβλημα που απασχόλησε έντονα τις «περιφερειακές λογοτεχνίες», μεταξύ άλλων και την ελληνική τη δεκαετία του ‘30). Ο Mário de Andrade στο πρώτο του μυθιστόρημα, «Αγαπώ, ρήμα αμετάβατο (α΄ έκδοση 1927), διερεύνησε τη βραζιλιανικότητα, ανέδειξε τα πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά της χώρας και επιδίωξε να καθιερώσει μία αφηγηματική γλώσσα που θα συνδύαζε δημιουργικά όλες τις γλώσσες που μιλιούνται στη βραζιλιάνικη επικράτεια. 

Στην υπόθεση του έργου, ένας μεγαλοαστός οικογενειάρχης έχει προσλάβει μία Γερμανίδα μετανάστρια, τη φροϊλάιν Έλζα, ως γκουβερνάντα των παιδιών του και καθηγήτρια γερμανικών και πιάνου, με την οποία, ωστόσο, έχει συμφωνήσει μυστικά να μυήσει στον έρωτα τον δεκαεξάχρονο γιο του Κάρλος. Ο Andrade έχει παραδεχτεί ότι στο έργο υπάρχουν φροϋδικά στοιχεία, επομένως η υπόθεση λειτουργεί περισσότερο «ακαδημαϊκά», το ειδύλλιο είναι ένα όχημα για να μιλήσει για την ψυχολογία ενός έθνους και όχι δύο μόνο εραστών. Ο υπότιτλος του μυθιστορήματος -ειδύλλιο- είναι ένα κλείσιμο του ματιού στη μεγάλη παράδοση του ευρωπαϊκού μυθιστορηματικού ειδυλλίου όπως το γνωρίζουμε κυρίως από τον ρομαντισμό και τους προδρόμους του (και για να το ξεχωρίσουμε από το είδος του ελληνιστικού -θεοκρίτειου και καλλιμαχικού- ειδυλλίου).
Η αφήγηση είναι μοντερνιστική, π.χ. ο αφηγητής απευθύνεται στον αναγνώστη, αποστασιοποιείται από τα τεκταινόμενα της αφήγησής του και σχολιάζει, προβληματίζεται για το πώς θα συνεχίσει ή υπενθυμίζει ότι το μυθιστόρημα είναι μία κατασκευή:

Η ροή του λόγου είναι αβίαστη παρά τις σχολιαστικές σφήνες. Τα εκφραστικά του μέσα είναι ποικίλα και πολύπλοκα: ελεύθερος πλάγιος λόγος, εσωτερικός μονόλογος, κοφτή-κινηματογραφική αφήγηση σκηνών, όπως η τραγελαφική σκηνή των επιβατών στο εν κινήσει τρένο. Με τις υφολογικές του καινοτομίες ξεφεύγει από τη ρεαλιστική/νατουραλιστική αφήγηση του μυθιστορήματος του 19ου αιώνα και εισάγει τον αναγνώστη της εποχής στο μοντέρνο μυθιστόρημα. Ήδη έχω αναφέρει ένα σωρό λογοτεχνικές περιόδους, ρεύματα, είδη, αλλά έτσι είναι και το μυθιστόρημα, ο Andrade έχει μαθητεύσει αναγνωστικά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία και συχνά παραπέμπει σε άλλα έργα. Ξετυλίγει μια σερπαντίνα διακειμενικών αναφορών που αρχίζουν από την κλασική γραμματεία, την Αναγέννηση, τον ρομαντισμό (π.χ. Goethe, Schiller, Wagner), τον Διαφωτισμό, περνώντας δηλαδή από τη δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα έως τον ανιμισμό των τροπικών κοινοτήτων του Αμαζονίου. Έτσι, το βιβλίο για την εποχή του ήταν ρηξικέλευθο και για εμάς σήμερα μοιάζει σύγχρονο και φρέσκο αν και ήταν ήδη ολοκληρωμένο από το 1924.
Το μυθιστόρημα μιλά για το τι είναι η Βραζιλία και το πώς αυτή συνθέτει τα εθνολογικά ετερόκλητα στοιχεία που διαμορφώνουν την ταυτότητά της: την οικονομική συμμαχία cafe com leite (καφές με γάλα) των μεγιστάνων του καφέ του Σάο Πάουλο με τους κτηνοτρόφους της περιοχής Μίνας Ζεράις, τις πολυπληθείς κοινότητες των Γερμανών και Ιταλών νεομεταναστών, τους ιθαγενείς Ινδιάνους και τους απελεύθερους μαύρους (η δουλεία καταργήθηκε το 1888 στη Βραζιλία). Βέβαια, το περιβάλλον του μυθιστορήματος είναι το κατεξοχήν αστικό, επομένως ο συγγραφέας υπονομεύει τη νοοτροπία της κυρίαρχης τάξης στην οποία ο ίδιος ανήκει και η οποία είναι ο φορέας του μοντερνισμού στη χώρα. Μέσα από την ιστορία της Έλζας και του Κάρλος βλέπουμε την ψυχολογική και κοινωνιολογική συνέπεια των παραπάνω συνθέσεων. Η επιμειξία ιθαγενών και αποίκων, δηλαδή η επιμειξία των διαφόρων κουλτούρων, αποτελεί το πολιτιστικό διακύβευμα της Βραζιλίας (τουλάχιστον για τις αρχές του 20ού αι. και τον Mário de Andrade συγκεκριμένα).
Όλα αυτά εξηγούνται αναλυτικά στην εισαγωγή του βιβλίου από τον μεταφραστή του έργου Νίκο Πρατσίνη. Η εισαγωγή είναι κατατοπιστική για την πρώτη γνωριμία με τη βραζιλιάνικη κοινωνία. Η ελληνική έκδοση του βιβλίου περιλαμβάνει εκτός από την εισαγωγή και επίμετρο σε δύο μέρη (το δεύτερο είναι ένα άρθρο του Andrade), πολλές και εκτενείς σημειώσεις, εργοβιογραφία και φωτογραφικό υλικό. Είναι εμφανής η αγωνία του μεταφραστή να φέρει εις πέρας ένα κείμενο με λεξιπλασίες, πολλαπλότητα ερμηνειών, αναφορές που δεν μπορεί να συλλάβει ο Ευρωπαίος αναγνώστης. Φρονώ, όμως, ότι οι επεξηγήσεις και οι πληροφορίες ειδικά στις σημειώσεις τέλους, αν και απαραίτητες, είναι υπέρ το δέον πολλές και δεν αφήνουν χώρο στο μυθιστόρημα να αναπνεύσει. Παρ’ όλα αυτά, η έκδοση συνολικά είναι πληθωρική και χρήσιμη, ενώ, για όσους εστιάσουν στη μυθιστορηματική αφήγηση καθαυτό, η γραφή του Mário de Andrade (και η μετάφραση) είναι έξυπνη και παιγνιώδης.