Βιβλιοθήκη

Είναι η αλήθεια ότι το έργο του Georges Bernanos, «Διάλογοι Καρμηλιτισσών», (κυκλοφορεί σε μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, η οποία είναι απλή και φυσική αλλά και τόσο εύστοχη, καταφέρνοντας να αποδώσει πιστά το αρκετά στοχαστικό και πυκνό κείμενο) είναι έργο παράταιρο, ασυνήθιστο για το σύγχρονο περικείμενο. Κείμενα όπως αυτό, που επικεντρώνονται σε θέματα θρησκευτικού περιεχομένου και καλούνται να διαπραγματευτούν ερωτήματα όπως η πίστη και η πνευματικότητα, λογίζονται εν πολλοίς ως απομακρυσμένα από το πνεύμα και τις τάσεις της εποχής, ως ξεπερασμένα ή ακόμη και ύποπτα. Το (μετα)μοντέρνο πλαίσιο, μαζί με τις κοινωνικοπολιτικές αλλά και τεχνολογικές τάσεις, έχουν θέσει αντίστοιχους προβληματισμούς στο περιθώριο. Όμως, ακόμη κι αν αποδεχτούμε ότι η σκέψη που περιχαρακώνεται αποκλειστικά σε θρησκευτικά και δογματικά ζητήματα μπορεί να μοιάζει πια παρωχημένη, η άποψή μου είναι ότι δεν πρέπει να τα παραβλέπουμε ή να τα υποτιμούμε. Έργα όπως κι αυτό, ακόμη κι αν μας είναι πια λίγο ή πολύ ανοίκεια, συνεισφέρουν με το δικό τους τρόπο στους προβληματισμούς του σύγχρονου υποκειμένου: όσο κι αν το θέλουμε, τα θέματα της πνευματικότητας, θέματα σχετικά με την «ευαίσθητη» και αρκετά «σκοτεινή» θέση του ατόμου στο σύμπαν, αλλά και θέματα της ηθικής είναι διαρκώς παρόντα. Άλλωστε, όπως λέει και ο φιλόσοφος Charles Taylor, ο ίδιος μας ο εαυτός ορίζεται και διαπλάθεται από την ηθικότητα, από τη διαρκή αναζήτηση εκείνων των συστημάτων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να προσανατολίζεται στον κόσμο και να κάνει διακρίσεις μεταξύ των πραγμάτων. Η πνευματικότητα και τα οντολογικά «πιστεύω» και οι στάσεις του καθενός είναι ανάμεσα στους παράγοντες που καθορίζουν αυτή την ηθικότητα του.

Ο Bernanos, με το δικό του τρόπο, μας καλεί να συλλογιστούμε τις έννοιες της πίστης, της αφοσίωσης, της ηθικής στάσης που αναλαμβάνουμε, και ταυτόχρονα να διαχειριστούμε τις πολύ πραγματικές συνέπειες που μπορεί να έχει η πίστη και η πνευματικότητα στη ζωή μας. Ο Γάλλος έγραψε το συγκεκριμένο κείμενο ως διαλόγους για σενάριο ταινίας. Του το ζήτησε ο αντιστασιακός αιδεσιμότατος Bruckberger ο οποίος είχε και την έμπνευση για την ταινία, μετά από παρότρυνση του Albert Camus. Η ταινία θα βασιζόταν στη νουβέλα της Γερμανίδας Gertrud von Le Fort, “Die Letzte am Schafott” («Η τελευταία στο ικρίωμα»). Η ιστορία αφορά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, όταν οι καλόγριες μιας μονής Καρμηλιτισσών, μετά την κατάρρευση του μοναρχικού καθεστώτος (και την απώλεια της προνομιούχου θέσης του κλήρου στη Γαλλία), και μπροστά στις σαρωτικές μεταρρυθμίσεις που έφεραν οι επαναστάτες και έπληξαν τα μοναστήρια, αρνούνται να αποδεχθούν τις αλλαγές του κράτους και οδηγούνται στην ομαδική εκτέλεση. Το έργο του Bernanos ακολουθεί την οπτική της νεαρής Μπλανς η οποία, προερχόμενη από αριστοκρατική οικογένεια, αποφασίζει να μονάσει και γίνεται Καρμηλίτισσα, ευελπιστώντας να βρει το σκοπό της ζωής της, και να υπερνικήσει τους φόβους που την κατέτρυχαν στην προηγούμενή της ζωή. Παρακολουθώντας τη Μπλανς, ο Γάλλος συγγραφέας καταγράφει την πνευματική της πορεία, τον αγώνα της να γίνει ουσιαστικό μέλος της μονής και να βρει κάποιο ουσιαστικό νόημα. Επιπλέον, τον Bernanos ενδιαφέρει και η προσπάθεια και αγωνία της Μπλανς να συμφιλιωθεί με τις επιλογές που κάνουν οι υπόλοιπες μοναχές όταν έρχονται αντιμέτωπες με τους επαναστάτες και να βρει εάν και πώς θα συμπαρασταθεί στις αδελφές της.

Το πρώτο μεγάλο ζήτημα που θίγει ο Bernanos είναι αυτό της πίστης και της πνευματικότητας. Εξ αρχής οι «Διάλογοι» φέρνουν στο προσκήνιο αυτά τα ζητήματα. Και όπως θα περίμενε κανείς από έναν τέτοιο συγγραφέα, τα διαπραγματεύεται με λεπτότητα και εις βάθος. Μολονότι θα ήταν εύκολο να υιοθετήσει μια κατάφαση προς τη θρησκευτικότητα και τις ιδέες του καθολικισμού, μολονότι θα μπορούσε να φανεί ότι τις αποδέχεται χωρίς δεύτερη σκέψη, ο ίδιος είναι αρκετά προσεκτικός και κριτικός. Αν και πρόκειται για έναν συγγραφέα ευαίσθητο σε πνευματικά και θρησκευτικά θέματα, αν και είναι φανερά υπέρμαχος του χριστιανισμού και της φιλοσοφίας του, παράλληλα φαίνεται συνειδητοποιημένος σε σχέση με το ιστορικό περιβάλλον για το οποίο γράφει: γνωρίζει για τις πνευματικές υπερβολές της θρησκείας όσο και για την ευαίσθητη θέση της ως ισχυρού θεσμού του παλαιού καθεστώτος. Γι’ αυτό και φροντίζει στο δικό του έργο να προσφέρει μια διαφορετική πνευματική εικόνα, όχι προς άφεση αμαρτιών της Εκκλησίας, αλλά σκοπεύοντας να παρουσιάσει ένα άλλο πρότυπο. Έτσι, εκείνο που ο Γάλλος συγγραφέας παρουσιάζει επιμελώς ως ιδανική εικόνα της Εκκλησίας και της θρησκείας, μέσα από το παράδειγμα των Καρμηλιτισσών, είναι η εικόνα φτωχών διακόνων και διακονισσών, που ακολουθούν το παράδειγμα του Χριστού, που βασίζονται στη λυτρωτική πνευματική δύναμη της προσευχής, που αφήνουν πίσω τους τις θρησκοληπτικές εξάρσεις που δεν προσφέρουν τίποτα, και που καθοδηγούνται από γνήσια ηθική πίστη. Για τον Bernanos, η εμμονή περισσότερο στο γράμμα της πίστης και ο φανατισμός μοιάζουν να ακυρώνουν την ουσία του χριστιανισμού και να οδηγούν σε ένα είδος μάταιης σκληρότητας. Επομένως, οι αρετές που οφείλει κανείς να καλλιεργεί είναι περισσότερο οι αρετές που ενσαρκώνουν διάφορα πρόσωπα μέσα στο δράμα, με προεξάρχουσες τις δύο ηγουμένες και –τελικά– την ίδια τη Μπλανς: οι αρετές της προσευχής, της ταπεινότητας, της γλυκύτητας, της ευαισθησίας και της ευαλωτότητας.

Το δεύτερο, και ίσως κυριότερο θέμα των «Διαλόγων», είναι το ζήτημα του φόβου και της αγωνίας. Οι «Διάλογοι» είναι ένα έργο που, εν ολίγοις, μιλά για τον αγώνα, την υπέρβαση και την τελική θυσία για μεγαλύτερα ιδανικά. Ως τέτοιο, είναι ένα δράμα που το αφορά σε μεγάλο βαθμό το αίσθημα του φόβου μπροστά στη θυσία και το τέλος. Τα ερωτήματα που συνεχώς απασχολούν τόσο τις διάφορες μοναχές όσο και –κυρίως– την πρωταγωνίστρια Μπλανς έχουν να κάνουν με το πώς μπορεί να διαχειριστεί το άτομο τις δοκιμασίες και την τελική θυσία, πώς να συμφιλιώσει το βιολογικό του ένστικτο για επιβίωση και ζωή με τις ηθικές επιταγές… Αυτό είναι το βίωμα του μεγάλου φόβου και της αγωνίας, ένα βίωμα που διαρκώς αναπαράγει το βίωμα του Χριστού στον κήπο της Γεθσημανή πριν τη Σταύρωση. Είναι κάτι που οι μοναχές και κυρίως η Μπλανς (η οποία έχει υιοθετήσει ως όνομα της το «αδελφή Μπλανς της Αγωνίας του Χριστού») γνωρίζουν πάρα πολύ καλά. Είναι ένα αίσθημα εντελώς ανθρώπινο, αίσθημα που περικλείει μια σύγκρουση μεταξύ διαφορετικών δυνάμεων: της αγάπης για τη ζωή και του φόβου του θανάτου, καθώς και της αβεβαιότητας του επέκεινα, της «σιωπής» του Θεού προς την άνθρωπο, και της ανθρώπινης πίστης σε ένα ανώτερο ιδανικό. Στην ουσία, ολόκληρο το έργο δομείται γύρω από αυτό τον πυρήνα, γύρω από αυτή τη μεγάλη δοκιμασία. Και μέσω αυτής της δοκιμασίας απευθύνει στον αναγνώστη ένα μεγάλο ερώτημα για το ηθικό χρέος και για τον αγώνα να κατακτηθεί μια ταυτότητα. Γιατί, μέσα από την αντίσταση των Καρμηλιτισσών απέναντι στο νεότευκτο γαλλικό κράτος, μέσα από τη θυσία που καλούνται να κάνουν για την πίστη τους, εκείνο που ξεχωρίζει είναι αυτός ο αγώνας για ηθική δικαίωση και για την εκπλήρωση μιας ταυτότητας. Η Μπλανς και οι υπόλοιπες μοναχές καλούνται να ζήσουν το μεγάλο φόβο και την αγωνία, για να μπορέσουν να τα νικήσουν κατακτώντας πνευματική δικαίωση και το αντίστοιχο της θεϊκής χάρης. Οι «Διάλογοι Καρμηλιτισσών» γίνεται έτσι κατ’ εξοχήν ένα έργο για τον πνευματικό αγώνα και την ανθρώπινη υπέρβαση, ένα έργο για την πνευματική τελείωση μέσα από τη σύγκρουση με το φόβο και την ολόκαρδη αποδοχή της θυσίας.

Οι «Διάλογοι » σίγουρα δεν απευθύνονται σε όλους τους αναγνώστες, αφού αφορούν ένα στενό κύκλο ενδιαφερόντων· εντούτοις, είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και βαθύ έργο, και ανατέμνει το στοιχείο της ανθρώπινης πίστης και του χρέους. Πρόκειται μάλλον για μια πνευματική παρακαταθήκη, που αναζητά απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα ταυτότητας, ηθικής πράξης και ανθρώπινης ψυχολογίας. Γραμμένο από τον Bernanos την ώρα που ο ίδιος πάλευε με μια βαριά αρρώστια που έμελλε να τον νικήσει, το δράμα είναι φόρος τιμής στον προβληματισμένο άνθρωπο που αναζητά τον προορισμό του και το νόημα των πράξεών του, που προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τον κόσμο και τις δοκιμασίες του, περνώντας μέσα από τον τραχύ δρόμο της αγωνίας.