Βιβλιοθήκη

«Οφείλουμε να ζούμε τη δική μας ανεξάρτητη ζωή και να εισάγουμε το δικό μας πηγαίο στο πανανθρώπινο» έγραφε ο Μιχαήλ Λέρμοντοφ, «ο ποιητής του Καυκάσου», που πριν πέσει νεκρός από τις μηχανορραφίες της απολυταρχίας του τσάρου Νικολάου Α’ κατάφερε, χωρίς ακόμη να έχει συμπληρώσει το εικοστό έβδομο έτος της ηλικίας του, να γίνει άξιος συνεχιστής της κληρονομιάς του Πούσκιν αφήνοντας παράλληλα ανεξίτηλο το προσωπικό του στίγμα στη ρωσική και παγκόσμια λογοτεχνία. Όπως και του Πούσκιν, έτσι και η μορφή του Λέρμοντοφ αποτέλεσε σύμβολο των ευάλωτων μα βαθιά γενναίων ελπίδων του ρωσικού λαού του 19^ου για κάτι ευγενέστερο και υψηλότερο από την ισχύουσα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής.

Οι αρετές των στοχασμών του Λέρμοντοφ βρίσκονται όχι μόνο στα ποιήματά του αλλά και στον «Έναν ήρωα του καιρού μας», το μοναδικό μυθιστόρημα που μας άφησε, γραμμένο το 1839. Στο έργο αυτό, «χορεύοντας» με τις σκιές και τα σκοτάδια των βυρωνικών ηρώων, ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει το μυστηριώδη Γκριγκόρι Αλεξάντροβιτς Πετσόριν, ρώσο αξιωματικό που υπηρετεί στην περιοχή του Καυκάσου. Με φόντο το επιβλητικό φυσικό τοπίο, το τόσο άγριο και τρυφερό ταυτόχρονα, που βαθύτατα χαράσσεται στην ψυχή του ήρωα, όπως είχε χαραχθεί και στου ίδιου του Λέρμοντοφ, γνωρίζουμε έναν άνθρωπο σχεδόν ζωντανό, μια ύπαρξη που περιφέρεται σαν φάντασμα, απισχνασμένη από μια ζωή που δεν έζησε. Ο Πετσόριν είναι νέος, τον βαραίνει όμως ένα διπλό φορτίο με αποτέλεσμα η -ίσως υπό διαφορετικές συνθήκες- αναμενόμενη θέληση για ό,τι σημαίνει ζωή να έχει πια γι’αυτόν στερέψει. Καλείται να συνεχίσει να αποτελεί μέρος ενός κόσμου της ασχήμιας και της υποκρισίας του οποίου έχει άφθονη γνώση και συνείδηση. Παράλληλα, καλείται να ανεχθεί τον εαυτό του στον οποίο βλέπει να αντανακλώνται όλα όσα μισεί στον κόσμο αυτό και τούτο του είναι αβάσταχτο. «Πότε-πότε περιφρονώ τον εαυτό μου…δεν είναι γι’αυτό τάχα που περιφρονώ και τους άλλους;» μας λέει. Δεν τρέφει αυταπάτες ούτε για τον άνθρωπο ως μονάδα ούτε για την ανθρωπότητα στο σύνολό της, και κυρίως, ούτε φυσικά για τον εαυτό του. Γνωρίζει και αισθάνεται κάθε δευτερόλεπτο που η καρδιά του χτυπά πως είναι ένα άτομο αλλοτριωμένο στον πυρήνα του, απομακρυσμένο από ό,τι διαχωρίζει τις φαινομενικά όμοιες καταστάσεις του υπάρχω και του ζω. Δεν αναζητά την ευτυχία που δεν είναι γι’ αυτόν «παρά μια χορτασμένη αλαζονεία», δεν ελπίζει στην εξάλειψη των παθογενειών που κατακρίνει, περιφέρεται στα βουνά του Καυκάσου σαν την πρωινή καταχνιά, καταβροχθίζοντας άπληστα τα συναισθήματα των ανθρώπων με τους οποίους αλληλεπιδρά και παραμονεύει σαν αρπακτικό για όποια προσωρινή ηδονή που μπορεί να βρεθεί στο δρόμο του. «Και τι με νοιάζει εμένα για τις ανθρώπινες χαρές και λύπες, εμένα, έναν ταξιδιάρη αξιωματικό κι επιπλέον εφοδιασμένο με επίσημη άδεια -ελευθέρας- για τις ανάγκες της υπηρεσίας!» γράφει στο ημερολόγιό του.

Κάποια στιγμή, ο Πετσόριν αναρωτιέται: «Λες, ο μοναδικός μου προορισμός στη γη να είναι το να καταστρέφω τις ελπίδες των άλλων;». Κι όμως, ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να απαντήσει πως ο ήρωας αυτός δεν είναι φύσει καταστροφέας ελπίδων. Κάποτε μάλιστα, υπήρξε ο ίδιος φωτεινή προσωποποίηση αυτών των ελπίδων, αυτής της σχεδόν παιδικής αθωότητας και του ενθουσιασμού που τις συνοδεύουν, υπήρξε κάποτε υλικό ονείρων. Αν είναι έτσι όμως, τι συνέβη στον Πετσόριν; Τι συμβαίνει σε εμάς; Τι συμβαίνει στην ανθρωπότητα; Με θάρρος, εκείνος μας αποκαλύπτει πως «ήμουν πρόθυμος ν’αγαπήσω όλο τον κόσμο. Κανένας δεν θέλησε να με καταλάβει κι έμαθα να μισώ. Η άχρωμη νεότητά μου κύλησε μέσα στην πάλη ενάντια στον εαυτό μου και στον κόσμο. Τα πιο καλά αισθήματά μου, από τον φόβο του εμπαιγμού, τα έθαψα στα κατάβαθα της καρδιάς μου, κι εκεί πέθαναν». Έτσι, «από τις φουρτούνες της ζωής δεν έβγαλα παρά κάποιες ιδέες και κανένα αίσθημα». Η ειλικρίνεια του Πετσόριν του επιτρέπει να αντιληφθεί πως «το κακό γεννάει το κακό» και πως «η ιδέα του κακού δεν μπορεί να μπει στο κεφάλι ενός ανθρώπου χωρίς να θέλει αυτός να την προσαρμόσει στην πραγματικότητα». Εμείς άραγε είμαστε αρκετά γενναίοι για μια τέτοια συνειδητοποίηση ή η παραδοχή της κατάστασης των εαυτών μας και της κοινωνίας μας φαντάζει πιο τρομακτική από την διαιώνιση της ίδιας μας της αλλοτρίωσης; Ο Πετσόριν αποτελεί θύμα των κοινωνικοπολιτικών και ιστορικών συνθηκών που τον περιβάλλουν, στάχτη ενός κόσμου που θα μπορούσε αλλά δεν υπάρχει. Tαυτόχρονα όμως είναι και ένοχος καθώς η έλλειψη ελπίδας τελικά δεν είναι παρά συμβιβασμός. Είναι αναγκαίο να τρέφουμε μέσα μας μια στοχευμένη ορμή τόσο για καταστροφή όσο και για δημιουργία. Χρειαζόμαστε την αυτογνωσία του Πετσόριν αλλά και τα όνειρα που στερείται. Μέχρι τότε θα παραμείνει ήρωας όχι μόνο του καιρού του Λέρμοντοφ αλλά και του δικού μας.