Λόγος + Τέχνη

Όσον αφορά το πρώτο, όπως αναμένεται από ένα βιβλίο τέτοιας στόχευσης, εύρους και όγκου (μόλις 250 σελίδες), η επισκόπηση περιορίζεται σε ένα εγκυκλοπαιδικό επίπεδο βιογραφικών και ιστορικών πληροφοριών και επιφανειακής σύνοψης του περιεχομένου των υπό εξέταση έργων, δηλαδή των θεωριών, απόψεων και θέσεων των στοχαστών που αναφέρονται. Από τη σκοπιά αυτή, η «Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης» μπορεί να φανεί χρήσιμη ή ενδιαφέρουσα σε έναν αρχάριο που επιθυμεί να έχει μια πανοραμική γεύση από την εξέλιξη, τις περιπέτειες και τα σταυροδρόμια του φιλοσοφικού στοχασμού, μια αδρομερή σκιαγράφησή τους χωρίς ιδιαίτερη εμβάθυνση σε λεπτομέρειες. Στα υπέρ του βιβλίου προσμετρείται η αναφορά σε ρεύματα και εκπροσώπους τάσεων συχνά παραγνωρισμένων από το ευρυμαθές κοινό στην εποχή μας, όπως η καθοριστική συμβολή στην περαιτέρω εκτύλιξη της δυτικής φιλοσοφίας της αραβομουσουλμανικής μεσαιωνική φιλοσοφίας, η Αναγέννηση και ο βρετανικός ιδεαλισμός.

Η εξιστόρηση αρχίζει από τους προσωκρατικούς και τα παράλια της Μικράς Ασίας κατά το 600 π.Χ. και ολοκληρώνεται στις ΗΠΑ, τη Γαλλία και τη Γερμανία των τελών του εικοστού αιώνα. Στην κυρίως αφήγηση παρεμβάλλονται σύντομα αποσπάσματα, αν και συνήθως όχι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ή καίριας σημασίας, επιτείνοντας την εντύπωση ότι ο συγγραφέας πορεύτηκε κατά κύριο λόγο αξιοποιώντας δεύτερες και τρίτες πηγές (μειονέκτημα πάντως αναμενόμενο και εν πολλοίς αναπόφευκτο σε τέτοιου είδους έργα). Τα βιογραφικά και ιστορικά στοιχεία είναι έγκυρα, αν και δε λείπουν κάποιες αβλεψίες (ο Henri Bergson για παράδειγμα δεν υπήρξε «ονομαστός μαθηματικός», ήταν ωστόσο καλός στα μαθηματικά και ταλαντεύτηκε μεταξύ αυτών και της φιλοσοφίας όσον αφορά τις σπουδές που θα ακολουθούσε, ενώ πέθανε το 1941 και όχι το επόμενο έτος, όπως αναφέρεται). Η οπτική και η αφορμή συγγραφής του έργου καθορίζονται από την κάτωθι δυστοπική υπόθεση: έστω ότι μια αποκαλυψιακή καταστροφή αφαιρεί τα καταγεγραμμένα ίχνη της πολιτιστικής παράδοσης της ανθρωπότητας, ρίχνοντάς τη δια μιας στη λήθη· πώς θα μπορούσε να σχεδιαστεί ένα συνοπτικό εγχειρίδιο προοριζόμενο να μεταφέρει στις επερχόμενες γενιές μια αίσθηση αυτού που χάθηκε, ωθώντας τις κατ’ αυτόν τον τρόπο σε μια ενδεχόμενη, μακρά και σταδιακή απόπειρα επανεκκίνησης δια της ανάκτησής του;

Αντίθετα, «Η ωραιότερη ιστορία της φιλοσοφίας» του Luc Ferry προσφέρει μια γνωστική εμπειρία κατά την οποία, δίχως να χάνεται η μεγάλη εικόνα, πριμοδοτείται η εμβάθυνση στις λεπτομέρειες των επιχειρημάτων εις βάρος του ρηχού εγκυκλοπαιδισμού. Το βιβλίο δομείται διαλογικά, ως μια ακολουθία ερωταπαντήσεων (στον ρόλο του ερωτώντος και «συντονιστή» της πορείας της αφήγησης ο Claude Capelier) που διασχίζει τις «πέντε εποχές της φιλοσοφίας», από τη μυθολογική εποχή του αρχαϊκού κόσμου και τη στροφή των προσωκρατικών, μέσα από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον Μεσαίωνα, τον ουμανισμό της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, το αποδομητικό εγχείρημα που επωμίστηκαν οι διάφοροι «δάσκαλοι της υποψίας», μέχρι το δεύτερο κύμα ουμανισμού που χαρακτηρίζει τη φιλοσοφική εποχή της αγάπης, στην οποία ο συγγραφέας θεωρεί ότι βρισκόμαστε.

Ο Luc Ferry, φιλόσοφος και παιδαγωγός, έχοντας διατελέσει υπουργός Παιδείας επί προεδρίας Chirac και πρωθυπουργίας Raffarin, είναι ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους του νέο-καντιανού ορθολογισμού που αναδύθηκε τη δεκαετία του ’80 ως απόκριση εν πολλοίς στις περισσότερο πειραματικές εξερευνήσεις των δύο προηγούμενων δεκαετιών (έχει συγγράψει άλλωστε ένα βιβλίο φιλοσοφικής πολεμικής μαζί με τον Alain Renaut, με τον εύγλωττο τίτλο «Η σκέψη του ’68»).

Η αφήγηση είναι συνεκτική και γοητευτική, ιστορικοφιλοσοφικά έγκυρη, ανταμείβοντας τον αναγνώστη με εύστοχες, περιεκτικές αναλύσεις και σχολιασμούς θέσεων και εξελίξεων. Πρόκειται για μια φιλοσοφική ιστορία της φιλοσοφίας, που σημαίνει ότι οι θεματικές, οι «στάσεις» και οι παραλείψεις καθορίζονται από την ιδιαίτερη οπτική της, που αφορά τον ισχυρισμό για την τριπλή διάσταση κάθε μεγάλης φιλοσοφίας (διερώτηση περί της αλήθειας, περί του καλού ή δέοντος ως πυξίδα του πράττειν, και κυρίως περί του νοήματος της ζωής, ήτοι της σωτηριολογικής ανεύρεσης του «καλού βίου» για τους θνητούς). Υπάρχουν ελάχιστα λάθη επιμέλειας ή αβλεψίες, μεταξύ των οποίων η διασκεδαστικότερη είναι η εσφαλμένη παράθεση του ονόματος του Bergson (έχει την τιμητική του, καθώς φαίνεται) ως «Αλαίν» (σ. 340)!

Το μοναδικό σημείο που εγείρει ενστάσεις έγκειται, μάλλον αναμενόμενα, στην κατηγοριοποίηση της τωρινής εποχής, όπου εντοπίζεται η συμβολή και η οπτική του ίδιου του Ferry. Ενώ η μέχρι τότε πορεία ακολουθεί λίγο πολύ τον Κανόνα -προϊόν συναίνεσης και διαβούλευσης μεταξύ των πανεπιστημιακών εκπροσώπων της φιλοσοφίας-, είναι αμφίβολο εάν μπορεί να γίνει λόγος για μια «ανατίμηση της αγάπης» ως προσίδιο χαρακτηριστικό της παρούσας φιλοσοφικής «στιγμής», και, ακόμη περισσότερο, ως εγκαινιαστικό χαρακτηριστικό μιας νέας, διακριτής εποχής στην ιστορία της φιλοσοφίας. Ο «νέος ουμανισμός» που υπερασπίζεται ο συγγραφέας αναπτύχθηκε χάρη στην «επανάσταση της αγάπης», η οποία έλαβε χώρα τον εικοστό αιώνα με την αντικατάσταση του παραδοσιακού γάμου, που τελούταν ως κοινοτιστική διευθέτηση μεταξύ οικογενειών, με τον γάμο από έρωτα. Αυτό το κοσμοϊστορικό συμβάν είχε ως συνέπεια την άνοδο του ατομικισμού, την ατροφία των παραδοσιακών ιδανικών της Δεξιάς (έθνος) και της Αριστεράς (επανάσταση), που επείχαν θέση υψηλότερη του ατόμου, θεωρούμενα ως άξια ώστε να θυσιαστεί κανείς για αυτά, και ως αποτέλεσμα όλων αυτών την ανατίμηση του ρόλου των παιδιών. Εδώ ο Ferry «διαβάζει» αισιόδοξα τις αναλύσεις ιστορικών και κοινωνιολόγων (Philippe Ariès, Edward Shorter, Gilles Lipovetsky, Ulrich Beck) για τη μετάβαση σε μια δεύτερη ή όψιμη νεωτερικότητα, που χαρακτηρίζεται από την περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση των αρχών της πρώτης (ό,τι σε παρόμοιο πνεύμα ο Τάκης Κονδύλης ονόμαζε μετανεωτερική συνθήκη της «μαζικής δημοκρατίας»). Η διάγνωση αυτή δεν εκλαμβάνεται ως προϊόν αναντίστρεπτου λειτουργικού διαφορισμού των ποικίλων κοινωνικών συστημάτων ούτε ως μια αναδίπλωση στην ιδιωτική σφαίρα ούτε ως ένα νέο καθεστώς ρύθμισης και κατανομής ορατού και αόρατου, λεκτικά κοινοποιήσιμου και ανεκλάλητου, ιδιωτικού και δημοσίου, άρα ως ένα πλαίσιο διάνοιξης δυνατοτήτων αλλά και συνακόλουθων περιορισμών. Η κρίσιμη διάσταση της συντελεσθείσας αλλαγής αφορά το πρόβλημα του κόσμου στον οποίο θα κληθούν να ζήσουν οι μέλλουσες γενεές (εξ ου και τα εύσημα στην πολιτική οικολογία που έθιξε πρώτη αυτό το θέμα, αποτελώντας γι’ αυτόν τον λόγο το μοναδικό καινοτόμο πολιτικό ρεύμα από τα μέσα τουλάχιστον του 19ου αιώνα). Εννοιολογική διαμεσολάβηση του πνεύματος αυτής της εποχής, η «νέα φιλοσοφία» για την οποία κάνει λόγο ο συγγραφέας φιλοδοξεί να δώσει νέα πνοή στον ορθολογισμό, τον ανθρωπισμό και το κανονιστικά προσανατολισμένο πράττειν, λειαίνοντας τις απεχθείς όψεις του πρώτου ουμανισμού (ιεράρχηση των πολιτισμών, απολογία της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, δεκτικότητα στην εκκόλαψη και ανάπτυξη ρατσιστικών αντιλήψεων και πρακτικών, ηθικολογική υποκρισία, ευρωκεντρισμός, τυφλότητα έναντι του οικολογικού ζητήματος, υποβιβασμός ή απώθηση των θεωρούμενων ως «εξωλογικών» διαστάσεων της ανθρώπινης ύπαρξης κλπ.). Έτσι, ο Ferry εμφανίζεται ως εκφραστής της τάσης αναδόμησης, που χαρακτηρίζει την τρέχουσα φιλοσοφική «στιγμή», αναδόμησης τελούμενης υπό το γνωσιοθεωρητικό πρωτείο της συνειδητής, αμετάκλητης περατότητας του ανθρώπινου όντος, ήτοι υπό το εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο του νεοκαντιανισμού. Ο δύσπιστος, φιλοσοφικά ενήμερος αναγνώστης ενδέχεται να διατηρήσει την εντύπωση ότι ο νέος ουμανισμός που ευαγγελίζεται ο συγγραφέας δε διαφέρει και τόσο από τον παλιό, ούτε η κανονιστικότητα που κομίζει είναι απαλλαγμένη από την ηθικολογική επένδυση και τα ευχολόγια, παρά τον αδιαμφισβήτητο περιεχομενικό εμπλουτισμό τους. Ίσως το υπόρρητο επιχείρημά του να είναι κυκλικό: «αφού με ενδιαφέρει η ανανέωση και αναστήλωση του ανθρωπισμού και της έλλογης κανονιστικότητας, τότε, δεδομένου ότι βρίσκομαι στο επίκεντρο της σύγχρονης φιλοσοφικής παραγωγής, όντας υποδειγματικός εκπρόσωπός της, η τελευταία χαρακτηρίζεται αναδρομικά από τον συντονισμό με αυτά ακριβώς τα ενδιαφέροντα».

Υ. Γ.: Ενδεικτικά, ορισμένοι τίτλοι που έχουν κυκλοφορήσει σχετικά πρόσφατα:

– Θεοδόσιος Ν. Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, 1997 (επανέκδοση από «Παπασωτηρίου» το 2011).

– Lou Marinoff, Πλάτωνας, όχι Πρόζακ!, Λιβάνης, 2002.

– Θεόδωρος Γεωργίου, Η φιλοσοφία στον 20ό αιώνα, futura, 2003.

– Peter J. King, 100 φιλόσοφοι: Η ζωή και το έργο των μεγαλύτερων στοχαστών του κόσμου, Σαββάλας, 2005.

– Ubaldo Nicola, Εικονογραφημένη ανθολογία της φιλοσοφίας (Ενάλιος, 2007) και Εικονογραφημένος άτλας της φιλοσοφίας (Ενάλιος, 2008).

– Robert Zimmer, Η πύλη των φιλοσόφων: Ένα επιμορφωτικό ταξίδι στον κόσμο της φιλοσοφίας (Κονιδάρης, 2006) και Η νέα πύλη των φιλοσόφων: Ένα κλειδί για την κατανόηση των κλασικών έργων της Φιλοσοφίας (Κονιδάρης, 2008).

– François Dagognet, Οι μεγάλοι φιλόσοφοι και η φιλοσοφία τους, Μελάνι, 2008.

– Zap Mangusta, Το φλιπεράκι των φιλοσόφων: Μυστικά της σύγχρονης φιλοσοφίας, Modern Times, 2009.

– Simon Critchley, Το βιβλίο των νεκρών φιλοσόφων, Πατάκης, 2009.

– Philip Stokes, Φιλοσοφία: Οι 100 σημαντικότεροι στοχαστές, Φυτράκης, 2009.

– Witold Gombrowicz, Μαθήματα φιλοσοφίας σε έξι ώρες και ένα τέταρτο, Πατάκης, 2014.

– Nigel Warburton, Φιλοσοφία: τα βασικά (Αρσενίδης, 2010), Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας (Πατάκης, 2012) και Φιλοσοφία: τα κλασικά κείμενα (Αρσενίδης, 2015).

Για όσους πάντως επιθυμούν μια συστηματικότερη ή διεξοδικότερη σύγχρονη εισαγωγή στην πορεία και τα εδάφη της φιλοσοφίας, θα προτείναμε τα εξής έργα:

– Jean-Michel Besnier, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας: Φυσιογνωμίες και έργα, Καστανιώτης, 2001.

– Anthony Kenny (επιμ.), Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, Νεφέλη, 2005.

– Alain Renaut, Η φιλοσοφία, Πόλις, 2009.

– Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία (6η εμπλουτισμένη έκδοση), Σταμούλης, 2012.