Βιβλιοθήκη

Φανταστείτε ένα σχήμα (μόνο το περίγραμμα) ζωγραφισμένο πάνω σε ένα χαρτί˙ ένα τετράγωνο, ένα τρίγωνο ή κάτι άλλο. Φανταστείτε τώρα αυτό το σχήμα να κινείται ελεύθερα προς όλες τις κατευθύνσεις που του διαθέτει το χαρτί: μπροστά, πίσω, δεξιά, αριστερά… κάτι σαν κινούμενο σχέδιο. Φανταστείτε αν θέλετε το Packman˙ μια επιφάνεια δηλαδή, πάνω στην οποία κινείται ένα σχήμα, ο κύκλος (το Packman) και μπορεί να κινηθεί εντός των πλαισίων της επίπεδης πίστας, όπως θέλει, προκειμένου να φάει τις τελίτσες αλλά και να γλιτώσει από τους εχθρούς, τα πολύχρωμα φαντασματάκια.

Φανταστείτε τώρα να είστε εσείς το σχήμα αυτό: ένα δισδιάστατο σχήμα (μόνο μήκος και πλάτος, αλλά καθόλου ύψος ή ίσως μηδαμινό) και να κινείστε πάνω σε μία επίσης δισδιάστατη επιφάνεια. Τί θα βλέπατε γύρω σας; Και θυμηθείτε, όλα γύρω σας είναι εξίσου δισδιάστατα σαν κι εσάς.

Τέτοια ακριβώς είναι η φύση της «Επιπεδοχώρας» (ή αλλιώς “Flatland”), το λογοτεχνικό (και μαθηματικό) έργο του Άγγλου εκπαιδευτικούEdwinA. Abbott (20 Δεκεμβρίου 1838 – 12 Οκτωβρίου 1926). Στη Flatland, λοιπόν, στη Χώρα των δύο διαστάσεων, οι κάτοικοι είναι γεωμετρικά σχήματα, το είδος των οποίων προσδιορίζει και την κοινωνική τους θέση. Όσοι έχουν λίγες πλευρές ανήκουν στα κατώτερα στρώματα, ενώ όσο οι πλευρές πληθαίνουν, ανεβαίνουν κοινωνική τάξη. Στα ανώτατα στρώματα που αποτελούνται από τους κύκλους (άρα διαθέτουν πάρα πολύ μικρές πλευρές και «αμέτρητες» γωνίες), ανήκει η ιερατική τάξη. Όλοι όμως οι κάτοικοι είναι από τη φύση της Flatland ισόπλευρα σχήματα.

Οι κάτοικοι διαθέτουν σπίτια που φέρουν επίσης μόνο τα περιγράμματά τους, θυμίζοντας κατόψεις σχεδιασμένες στο χαρτί. Οι πόρτες βρίσκονται δεξιά και αριστερά. Παράθυρα δεν υπάρχουν, γιατί πάντα υπάρχει φως μέσα στα σπίτια (που μπαίνει από το δικό μας τρισδιάστατο «πάνω») και οι κάτοικοι μπορούν να κινούνται όπως ακριβώς το Packman. Οι Flatlanders,όμως, ακριβώς λόγω της φύσης τους, όπως καταλαβαίνετε, δεν είναι δυνατόν να αναγνωρίζονται μεταξύ τους. Αν μπείτε στη θέση τους, θα καταλάβετε πως το μόνο που είναι σε θέση να δουν κοιτώντας ο ένας τον άλλο, είναι ευθύγραμμα τμήματα. Συνεπώς έχουν τους εξής τρόπους να αναγνωρίζονται μεταξύ τους: είτε διαπιστώνουν την κοινωνική τάξη του συμπατριώτη τους κοιτώντας το μήκος και τη φωτεινότητα του ευθύγραμμου τμήματός του (για κάθε σχήμα που φέρει διαφορετικό αριθμό πλευρών προκύπτει και διαφορετική φωτεινότητα) είτε με τη φωνή (οι γυναίκες που είναι σκέτα ευθύγραμμα τμήματα και μοιάζουν με βελόνες θεωρούνται ως οι πιο επικίνδυνες να τραυματίσουν άθελά τους κάποιον περαστικό και γι’ αυτό οφείλουν να κινούνται διαρκώς, ώστε να κάνουν άμεσα αντιληπτή την παρουσία τους, αλλά κυρίως να φωνάζουν, σχεδόν ουρλιάζοντας, για να προειδοποιούν τους περαστικούς ότι περνούν). Ο τελευταίος τρόπος αναγνώρισης είναι μέσω της ψηλάφησης. Οπότε, προκειμένου να συστηθούν ή και να αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον, λένε «επιτρέψτε μου να σας ψηλαφίσω». Ένας τέταρτος τρόπος, που έφερε την αντίδραση των πρεσβύτερων και τον ενθουσιασμό των νεότερων, ήταν ο χρωματισμός, κατά τον οποίο τα σχήματα έβαφαν τα περιγράμματα των ίδιων όσο και των σπιτιών τους, με αποτέλεσμα να γίνονται αντιληπτά αμέσως, μέσω της όρασης, χωρίς να χρειάζεται η διαδικασία της ψηλάφησης, ώστε να συμπεράνουν τί σχήμα -άρα αξίωμα συμπατριώτη- έχουν απέναντί τους. Η Χρωματική Επανάσταση ήταν μια καινοτόμα πρόταση που προκάλεσε κυρίως τις αντιδράσεις των κληρικών˙τόσο οι γυναίκες όσο και οι ιερείς (δύο εκ διαμέτρου αντίθετες κοινωνικές τάξεις) θα έφεραν τα ίδια χρώματα: κόκκινο στο μπροστινό μέρος όπου υπάρχει το στόμα και το μάτι και πράσινο στο πίσω μέρος. Έτσι -οπτικά-και σύμφωνα πάντα με τη φύση της Flatland, μία γυναίκα θα μπορούσε να αναγνωριστεί και να αντιμετωπιστεί ως ιερέας και μάλιστα να επωφεληθεί από το γεγονός αυτό, διεκδικώντας αξιώματα που αναλογούν μόνο στο υψηλό αξίωμα ενός ιερέα και κατά συνέπεια να χαίρουν άκρας εκτίμησης. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, μάθαιναν να σκοτεινιάζουν επίτηδες -χρωματικά- τα άκρα τους, μιμούμενες τους κύκλους. Αντίθετα, ένας ιερέας θα μπορούσε να αναγνωριστεί ως γυναίκα και να δεχτεί την περιφρονητική στάση των συμπολιτών του, γεγονός απαράδεκτο και ανεπίτρεπτο για την κυκλική τάξη τηςFlatland. Ήταν όμως μια χρυσή εποχή για τη Flatland, καθώς πέρα από άκρως εντυπωσιακά οπτικά αποτελέσματα (φανταστείτε μια στρατιωτική παρέλαση, όπου είκοσι χιλιάδες ισοσκελή τρίγωνα κάνουν μεταβολή, εναλλάσσοντας το αυστηρό μαύρο της βάσης τους με το έντονο πορτοκαλί και πορφυρό των δύο πλευρών τους!), οδήγησαν και στην ανάπτυξη της γλώσσας και του λεξιλογίου μέχρι και των πιο απλών πολιτών, γεγονός που υποδήλωνε πλούτο έκφρασης και σκέψης! Ήταν η εποχή που έφερε τα καλύτερα δείγματα ποίησης και ποιητικού λόγουστη Flatland.

Υπάρχουν όμως και ορισμένοι κάτοικοι που έχουν ακανόνιστο σχήμα: αποτελούνται από ένα κανονικό σχήμα (π.χ. ισόπλευρο τρίγωνο), ενώ στο πίσω μέρος τους ακολουθεί ένα παραλληλόγραμμο. Κάτι τέτοιο αποτελεί για τη Flatland γεωμετρική αλλά και ηθική ανωμαλία, ανάλογη της δικής μας εγκληματικότητας, καθώς αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για τους συμπατριώτες τους, τόσο σε επίπεδο σωματικής ακεραιότητας όσο και ψυχικής βλάβης, καθώς στα μάτια τους δείχνουν τέρατα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι κάτοικοι αντιμετωπίζονται ως πολίτες τελευταίας κατηγορίας. Δυσκολεύουν και δυσκολεύονται σε καθημερινό επίπεδο στη διαδικασία της οπτικής αναγνώρισης, αλλά και σε απλές καθημερινές τους δραστηριότητες (π.χ. όταν θέλουν να μπουν σε ένα κατάστημα), αποδεχόμενοι τα επικριτικά σχόλια των συμπολιτών τους, ενώ υπόκεινται υπό στενή παρακολούθηση σε καθημερινό επίπεδο, ακόμα και στις άδειές τους. Για αυτές τις περιπτώσεις, λοιπόν, ο νόμος της Flatland ορίζει πως αυτά τα σχήματα οφείλουν να ακολουθήσουν μια θεραπεία διόρθωσης, με συμπιέσεις, επεκτάσεις, διανοίξεις, συγκολλήσεις και άλλες χειρουργικές επεμβάσεις προκειμένου να αποκτήσουν το σωστό (και ισόπλευρο) σχήμα. Σε περίπτωση όμως που το ιατρικό συμβούλιο καταλήξει πως υπάρχει ανίατη βλάβη και πως ούτε μια τέτοια επέμβαση δεν θα έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα ενός σωστού, κανονικού, ισόπλευρου σχήματος, οι κάτοικοι αυτοί θα πρέπει να θανατώνονται, με σπλαχνικό και ανώδυνο τρόπο.

Η Flatland, λοιπόν, πέρα από ένα εξαιρετικό και ευφάνταστο εργαλείο που χρησιμοποιείται στιςΗ.Π.Α.ως εκπαιδευτικό βοήθημα για την εκμάθηση της γεωμετρίας, αποτελεί έναν εξαίσιο παραλληλισμό της κοινωνίας της βικτωριανής εποχής. Ο συγγραφέας, μέσα από το θαυμάσιο -αν και αμφιλεγόμενο- αυτό έργο, θέλησε να αποδώσει τόσο τη φύση της κοινωνίας που ζούσε, όσο κυρίως τη φύση της νοοτροπίας που επικρατούσε (και επικρατεί διαχρονικά).

Στη Flatland ζει ένα εκλεκτό τετράγωνο (συνεπώς ανήκει σε χαμηλή τάξη), το οποίο είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει (αφού πρώτα ένιωσε τον απόλυτο πανικό) και να γνωρίσει κάτι άγνωστο, αλλά κυρίως αδιανόητο για τους Flatlanders: την τρίτη διάσταση! Όπως φαντάζεστε, αυτή η εμπειρία τον συνεπήρε, τον έκανε να αισθανθεί “out of the box”, βλέποντας κάτι που ως τότε δεν γνώριζε την ύπαρξή του, γιατί δεν ήταν ποτέ δυνατό να το δει στα όρια που κινούταν. Την ευκαιρία αυτή, του έδωσε ένας κύβος από τη Χωροχώρα που ταξίδεψε ως την Επιπεδοχώρα προκειμένου να δείξει και να αποκαλύψει πως υπάρχει κάτι ανώτερο από αυτό που βλέπουμε. Το οξύμωρο είναι πως το τετράγωνο, επάνω στον ενθουσιασμό και την έκσταση που ένιωσε βλέποντας κάτι πολύ πέρα και πολύ πάνω από τα όρια που γνώριζε και ζούσε, θέλησε να γνωρίσει κάτι ακόμη πιο ανώτερο: την τέταρτη, πέμπτη ή ακόμα και έκτη διάσταση, τις οποίες ο κύβος απέρριψε αμφισβητώντας την ύπαρξή τους, εντελώς αντιδραστικά.

Ένα τέτοιο έργο, αν και προϊόν μυθοπλασίας, έχει ένα πολύ ισχυρό διδακτικό περιεχόμενο. Εμπεριέχει μια πραγματικότητα και μία άκρως αμφιλεγόμενη τοποθέτηση. Μας φέρνει αντιμέτωπους, εμάς, ως άλλους Flatlanders, και όλους τους Flatlanders που υπήρξαν ποτέ διαχρονικά, με την αμήχανη κατάσταση του να πιστέψουμε -ή έστω να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να αναλογιστεί- την ύπαρξη ενός κόσμου πολύ πέρα και πολύ πάνω από τον μικρόκοσμο στον οποίο ζούμε. Μία, ομολογουμένως αμήχανη κατάσταση, καθώς είναι ο κόσμος στον οποίο γεννηθήκαμε, μεγαλώσαμε και γνωρίσαμε, είναι η πραγματικότητά μας. Κάθετί πέρα από τα όρια του ορατού, πέρα από τα όρια του ορίζοντά μας, δείχνει ξένο, ανοίκειο ή ακόμη και πλαστό.

Με αφορμή την πρόσφατη μεγάλη απώλεια ενός εξαίρετου αστροφυσικού, του Stephen Hawking, που μεταξύ άλλων μίλησε για τις μαύρες τρύπες και τη δημιουργία του σύμπαντος από μία μαύρη τρύπα κατά τη θεωρία του Big Bang, αμφισβήτησε και επανατοποθέτησε τα όρια του σύμπαντος και του κόσμου μας, αλλά κυρίως τα όρια του ανθρώπινου νου, επιδιώκοντας μέσα από τις μελέτες και τα ακαδημαϊκά του έργα να μας παρουσιάσει έναν κόσμο πολύ πέρα από τον δικό μας. Να γνωρίσουμε τί υπάρχει πέρα από τα δικά μας -απειροελάχιστα- όρια του σύμπαντος.

Οι μελέτες του αποτελούν σημεία-σταθμούς για την ανθρωπότητα, καθώς παρουσιάζουν θεωρίες κοσμογονίας, που άλλοι αποδέχονται και άλλοι αμφισβητούν κάθετα. Παρουσιάζουν όψεις -κινδύνους και εξελίξεις- του κόσμου (μας) και της ανθρωπότητας εν γένει και σίγουρα δίνουν τροφή για σκέψη σε ανθρώπους που επιθυμούν να ερευνήσουν και να μελετήσουν το παραπέρα (furthermore), αυτό που υπάρχει πέρα από τα όρια και τη λογική του ορατού˙ ανθρώπους, σαν τον E. Abbott που, διαθέτοντας το χάρισμα της ταπεινότητας, αμφισβητούν το πεπερασμένο του κόσμου μας, διευρύνουν τη φαντασία τους και «επιτρέπουν» την ύπαρξη σε κάτι πέρα και πάνω από τους εαυτούς μας˙ανθρώπους που αποτελούν σημεία-ορόσημα για την ανθρωπότητα, τα όρια του σύμπαντος, αλλά και του ανθρώπινου νου και αναμφισβήτητα με το έργο τους θα λάμπουν πάντα σαν φωτεινά αστέρια.