Φλωρεντινές ιστορίες, του Niccolò di Bernardo dei Machiavelli
magistra vitae: σημείωμα για τις «Φλωρεντινές ιστορίες» του Niccolò di Bernardo dei Machiavelli. Σε μετάφραση του Θεοδόση Νικολαΐδη, με εισαγωγή και σχόλια του ιδίου
Το έργο περιλαμβάνει γενικό πρόλογο και οκτώ βιβλία. Το πρώτο εξ αυτών δεν αναφέρεται στην Φλωρεντία, πραγματεύεται την ιστορία της Ιταλίας από την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως το τέλος του 15ου αιώνα. Ο Niccolò di Bernardo dei Machiavelli θεωρούσε ότι η μοίρα της Φλωρεντίας δεν μπορούσε να κατανοηθεί ανεξάρτητα από εκείνη της Ιταλίας – πόσο μάλλον που στον παπικό θρόνο βρισκόταν ένας Μέδικος. Τα υπόλοιπα βιβλία μπορούν να χωριστούν σε δυο μέρη, το δεύτερο και το τρίτο είναι αφιερωμένα στην περίοδο 1250 -1414 και ασχολούνται με τις εσωτερικές συγκρούσεις της πόλης, ενώ από το τέταρτο ως το όγδοο το tempo επιβραδύνεται και καλύπτονται εβδομήντα οκτώ μόλις χρόνια, ως το 1492, χρονιά που πέθανε ο Λορέντσο ο Μεγαλοπρεπής.
Ο Θεοδόσης Νικολαΐδης στα προλεγόμενα του βιβλίου «Φλωρεντινές ιστορίες» των εκδόσεων Αλεξάνδρεια μας παραχωρεί αναλυτικές πληροφορίες για το υπόβαθρο, τις συνθήκες αλλά και τα ειδικά χαρακτηριστικά αυτής της ιστορικής καταγραφής που μας δώρισε για πάντα ο Machiavelli. Οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια και ο συγγραφέας φωτίζουν αναλυτικά τους όρους αυτού του μοναδικού για την εποχή του συγγράμματος που σήμερα ερμηνεύει την άνοδο και την πτώση μιας μεγάλης δύναμης. Ο Niccolò Machiavelli δίχως να διαφεύγει από τους όρους της αυστηρής, ιστορικής καταγραφής εξηγεί ιδανικά τις συνθήκες που καθιέρωσαν στην παγκόσμια σκηνή την Φλωρεντία. Σε μια συνολική καταγραφή που εκτείνεται στην περίοδο δύο συναρπαστικών αιώνων ο συγγραφέας του «Ηγεμόνα» και των «Διατριβών» αναλύει τα χαρακτηριστικά ενός ολόκληρου κόσμου, παρακολουθεί την άνοδο και την πτώση του, ρίχνει όσο φως χρειάζεται στις ηγετικές φυσιογνωμίες που συνέβαλαν στην καθιέρωση της Φλωρεντίας ή πάλι με τις ενέργειες και την ανεπάρκειά τους κλόνισαν τις πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες σε αυτό το μυθικό, σχεδόν σύμπαν. Μια προσεκτική μελέτη αυτών των κειμένων, την μετάφραση των οποίων αναλαμβάνει ιδανικά ο Πειραιώτης καθηγητής και στοχαστής Θ. Νικολαΐδης επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει τα στάδια που διήνυσε η Ιταλία προτού αποτελέσει μια ενιαία χώρα, πολύ πριν διαμορφώσει την απαιτούμενη, εθνική συνείδηση, στοιχείο θεμελιώδες για την διαμόρφωση του σημερινού της χαρακτήρα. Στον πρόλογο του βιβλίου ο συγγραφέας αποτίνει φόρο τιμής στον σημαντικό συγγραφέα και φιλόσοφο Παναγιώτη Κονδύλη που αρκετές δεκαετίες πίσω, αναλαμβάνει να παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό αποσπάσματα από αυτήν την συναρπαστική ιστορία. Μια ιστορία που ενσωματώνει στους κόλπους της το απόγειο της τέχνης, μια καταγραφή που φαντάζει σήμερα πινακοθήκη των προσωπικοτήτων που με την δράση και τις επιλογές τους είτε συνέβαλαν στην εξέλιξη της φλωρεντινής κοινωνίας ή πάλι έθεσαν σε αμφισβήτηση την επιβίωσή της. Επιλογές στον τομέα της οικονομίας, καθώς και στους τομείς της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής φωτίζονται από τον Ιταλό στοχαστή και συγγραφέα που καθώς επισημαίνει στην εισαγωγή του ο Θεοδόσης Νικολαΐδης,
ακολούθησε εν πολλοίς την ουμανιστική παράδοση. Σύμφωνα με αυτήν η ιστορία είναι magistra vitae. Ο ουμανιστής γράφει ιστορία για να διδάξει, για να παρουσιάσει παραδείγματα άξια μίμησης, προκειμένου δε να πείσει το ακροατήριό του χρησιμοποιεί την ευγλωττία. Βεβαίως δεν αγνοεί την υποχρέωση της αλήθειας, με την λέξη όμως αυτή δεν εννοεί τα γεγονότα τα οποία καταγράφουν τα χρονικά αλλά την «συνολική αλήθεια», δηλαδή τα αίτια, τα κίνητρα, τους χαρακτήρες, το φόντο, την στρατηγική. Αυτή η αντίληψη της αλήθειας ξεχώριζε την ιστορία από το χρονικό.
Ο Niccolò di Bernardo dei Machiavelli θέτει σε κίνηση τα πρόσωπα του φλωρεντινού μύθου, εξυψώνει τα άξια τέκνα της που συνέβαλαν στην ισχυροποίηση των δεσμών ανάμεσα στις τάξεις της και παρουσιάζει με ψυχραιμία, επιτρέποντας στον αναγνώστη να διακρίνει το χρήσιμο και το ιδεώδες μες σε αυτούς τους καθοριστικούς αιώνες για την διαμόρφωση των ευρωπαϊκών εθνών. Οι επιλογές και τα γεγονότα κουβαλούν τις καίριες σημασίες τους, το χρέος, η πολιορκία και το αδιέξοδο ερμηνεύονται μες στα βιβλία του των «Iστοριών» που εικονογραφούν μια πόλη με πλοκάμια, ακριβώς όπως το περιέγραψε ο Βέλγος ποιητής Verheeren. Το μεγάλο μαγαζί του χρόνου περιλαμβάνει την εξήγηση του τρόπου της του παντός διοικήσεως, στους διαδρόμους του αποθέτονται όλα όσα εκείνα που οι άνθρωποι κατορθώνουν να επιτελούν μέσα από την άσκηση της πολιτικής επιστήμης. Πράγματα που επιτρέπουν στην τέχνη να ανθήσει, όσα μειώνουν τις αποστάσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και επιτρέπουν την επίτευξη της λεγόμενης κοινωνικής συνεννόησης, εκείνης που κατ΄αποκλειστικότητα μπορεί να επιτρέψει την βελτίωση των όρων της ζωής και την πρόοδο σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Δίχως τίποτε το περιττό ο Machiavelli παραθέτει τα στάδια μέσα από τα οποία η Φλωρεντία φθάνει στην κορυφή της δόξας της και πάλι στην μυθική της πτώση. Μια πόλη που ισορροπεί ανάμεσα στην απομόνωση και την ηθική δέσμευση της παγκόσμιας εμβέλειάς της, η Φλωρεντία διάσπαρτη από προτομές ζωντανές και κορυφαίες προσωπικότητες, αποκαλύπτεται ιδανικά. Η πολιτική με τις αμοιβές, τις ανταποδόσεις, τις αντιφάσεις της μεταβάλλεται σε ζήτημα οντολογικό και ερμηνεύει την πορεία της Φλωρεντίας μες στον χρόνο. Η κραταιή μοίρα της πόλης, οι φημισμένοι της οίκοι που αναλαμβάνουν την ηγεσία αυτού του κόσμου, οικογένειες που σαρώνονται από την ετυμηγορία της ιστορίας και του χρόνου παρελαύνουν στην ιστορική καταγραφή του Ιταλού ουμανιστή.
Ως προς την μέθοδο της εργασίας, ο συγγραφέας έμεινε επίσης πιστός στις πρακτικές των ουμανιστών, για κάθε περίοδο ακολουθεί μια κύρια πηγή – την οποία συμπληρώνει, αν οι ανάγκες της επιχειρηματολογίας το επιβάλλουν, ανατρέχοντας σε κάποια επικουρική. Φυσικά το κείμενό του δεν είναι στεγνή αντιγραφή των πηγών. Όλα τα βιβλία ξεκινούν με προοίμιο, στο οποίο αναπτύσσεται ένα ειδικό θέμα. Επίσης η αφήγηση διακόπτεται από δημηγορίες σε ευθύ ή πλάγιο λόγο. Αυτές όχι μόνο του δίνουν την ευκαιρία να παρουσιάσει μια προσωπική άποψη αλλά του επιτρέπουν επίσης να παρουσιάσει ορισμένα μεγάλης σημασίας θέματα με την μέθοδο των δισσών λόγων, και έτσι να δώσει την δυνατότητα στον αναγνώστη να δει το ίδιο ζήτημα από δύο, αντίθετες, μεταξύ τους απόψεις.
Ο Θεοδόσης Νικολαΐδης εξετάζει τους όρους υπό τους οποίους συντάσσονται οι «Φλωρεντινές ιστορίες», τονίζοντας τον διδακτικό τους χαρακτήρα, αυτόν που επιτρέπει μέσω των αναγωγών στο σήμερα να ερμηνευθεί η ανθρώπινη φύση και η πολιτική της, ίσως διάσταση. Ιδέες όπως η αρετή και ο ρεπουμπλικανισμός φωτίζονται ιδανικά στις ιστορίες του Niccolò di Bernardo dei Machiavelli, ιδέες που καθορίζουν την εξέλιξη της κοινωνίας και ερμηνεύουν σήμερα την διαστρωμάτωσή της. Ο συγγραφέας των Φλωρεντινών Ιστοριών διατυπώνει την θετική του στάση εμπρός στα ζητούμενα του λαού και έτσι κερδίζει την ιδιότητα ενός βαθιά, δημοκρατικού στοχαστή σε μια πρώιμη, ακόμη εποχή για τα αποτελέσματα που θα φέρει η μελλοντική πάλη των τάξεων.
Οι «Φλωρεντινές ιστορίες» υπηρετούν την αλήθεια. Καθώς ο ίδιος ο Niccolò di Bernardo dei Machiavelli επισημαίνει, «πρόκειται για εγχείρημα δύσκολο που συνεπάγεται την σύγκρουση και την αμφισβήτηση των προθέσεών του.» Μα δίχως να στέκει στο πλευρό του ενός ή του άλλου ο συγγραφέας βαδίζει το μονοπάτι της τίμιας και ειλικρινούς περιγραφής των ιστορικών γεγονότων που στάθηκαν αφορμές για τις μικρές ή τις μεγάλες αλλαγές της φλωρεντινής πολιτείας. Ο αδιανόητος θεός της ιστορίας υμνείται στο μνημειώδες αυτό έργο που φέρνει στο προσκήνιο η φροντισμένη έκδοση της Αλεξάνδρειας, υπό την εξαιρετική επιμέλεια του καθηγητή Θεοδόση Νικολαΐδη.
Και έτσι απομένει στον ίδιο τον αναγνώστη, στον λάτρη της ιστορίας να διακρίνει τα εδάφια αυτού του μεγάλου και θρυλικού βιβλίου που γράφεται μες στην εξέλιξη του χρόνου, που ενσωματώνει τα αποτελέσματα των ανθρώπινων επιλογών, τις συμφορές και τους πρωταγωνιστές του. Ο Mallarme γράφει κάποτε πως ο κόσμος υπάρχει για να καταλήξει σε ένα βιβλίο και κάπως έτσι αυτό το σημείωμα για τις «Φλωρεντινές ιστορίες» επιλέγει να κλείσει. Η Φλωρεντία, η χαλκευμένη σε γκραβούρες, καημούς και κορυφές, φωτίζεται μες σε περίοδο δυο αποφασιστικών αιώνων για την ίδια της την μοίρα. Οι σημειώσεις του συγγραφέα και η φροντισμένη μετάφραση σε συνδυασμό με την αναλυτική προσέγγιση ενός μνημειώδους έργου επιτρέπουν στον σημερινό αναγνώστη να διακρίνει τον άνθρωπο του χθες, εκείνον που πεθαίνει μες στον σημερινό άνθρωπο, αυτόν που θα φωτιστεί στην αυριανή μορφή. Οι «Φλωρεντινές ιστορίες» των εκδόσεων Αλεξάνδρεια συνιστούν ήδη ένα κλασσικό βιβλίο, ένα σύμπαν μες στο οποίο περικλείονται ιδανικά όλες οι ανθρώπινες δυνατότητες, ολάκερη η αφοσίωση και η πίστη σε αυτές.
Ο Niccolò di Bernardo dei Machiavelli αφήνει στην άκρη τα δόγματα, δεν ερμηνεύει μονοσήμαντα την φλωρεντινή κοινωνία μονάχα ρίχνει το άπλετο φως της ιδιοφυίας του στην σκηνή της ιστορίας που φλέγεται κάτω από το ανθρώπινο, μελαγχολικό πεπρωμένο της ανόδου μα και της βέβαιης φθοράς. Το εξώφυλλο με την ξυλογραφία της Φλωρεντίας από το Χρονικό της Νυρεμβέργης του 1493 που μετατρέπεται σε εξώφυλλο από τον Γιάννη Λουζιώτη αυτήν ακριβώς την μαρτυρία περιέχει, αυτήν που σαρώνεται από την υπόθεση χρόνος αφήνοντας όμως εδώ και εκεί την αποσπασματική της φωνή για να ακουστεί ξανά από μορφές εμβληματικές, για να αποτυπωθεί ακόμη μια φορά στις σελίδες σπουδαίων συγγραμμάτων.
Φλωρεντινές ιστορίες, του Niccolò di Bernardo dei Machiavelli
Μετάφραση: Θεοδόσης Νικολαΐδης
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
σελ. 576
