Λόγος + Τέχνη

Δυστυχώς, στις 12 Σεπτεμβρίου του 2008, ο κόσμος της λογοτεχνίας έγινε φτωχότερος. Ο David Foster Wallace ύστερα από 20 -και παραπάνω- χρόνια πάλης με το τέρας της κατάθλιψης, απαγχονίστηκε στο γκαράζ του σπιτιού του και έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 46 ετών, στις 12 Σεπτεμβρίου του 2008, σπέρνοντας τη θλίψη στους οικείους του. «Η σκούπα και το σύστημα» κυκλοφορεί στα ελληνικά, σε εξαιρετική μετάφραση –με επίμετρο- του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη από τις εκδόσεις «Κριτική». Είχαμε την τύχη να συνομιλήσουμε με τον μεταφραστή που απάντησε στις ερωτήσεις μας. 

Πώς ήρθατε σε επαφή με το έργο του David Foster Wallace και υπό ποιες συνθήκες
αναλάβατε τη μετάφραση του βιβλίου «Η σκούπα και το σύστημα»;
Εδώ και μερικά χρὀνια, ο εκλεκτός Βασίλης Δρόλιας (δρομέας και συγγραφέας) έστησε έναν κύκλο φίλων και μελετητών της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας, και άνοιξαν έτσι πολλές συζητήσεις για το έργο συγγραφέων όπως ο Thomas Pynchon, ο Don DeLillo, ο Cormac McCarthy, ο Jonathan Franzen. Ανάμεσα στους φίλους, πολύ δραστήριος και λαμπρός συζητητής, είναι και ο Κώστας Καλτσάς (πολυτάλαντος και μανιώδης αναγνώστης), ο οποίος επέμενε στη σπουδαιότητα του David Foster Wallace, με θέρμη και πάθος. Έτσι, αναζήτησα τα βιβλία του Wallace, άρχισα να τα διαβάζω με προσήλωση, και έκτοτε ευγνωμονώ τον Καλτσά. Μάλιστα, μου έγινε έμμονη ιδέα να εκδοθούν τα έργα του στην Ελλάδα. Προχώρησα σε συναντήσεις με την κυρία Μίνογλου, των εκδόσεων Κριτική, και ύστερα από γόνιμες συνομιλίες, ανέλαβα να μεταφράσω το πρώτο μυθιστόρημα του Wallace. 

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που συναντήσατε στη μετάφραση του έργου; Και με ποιον τρόπο ξεπεράσατε τυχόν κωλύματα;
Το μυθιστόρημα του Wallace είναι πολυφωνικό, και σχεδόν κάθε κεφάλαιο είναι γραμμένο σε διαφορετικό ύφος. Υποχρεώθηκα, λοιπόν, να γίνω ένας γλωσσικός χαμαιλέων, ένας ηθοποιός που παίζει δέκα ρόλους σε ένα έργο. Ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας είναι τεράστιος και μου επέτρεψε να ελιχθώ γλωσσικά ώστε να αναδειχθεί ο πολυφωνικός και πολυπρισματικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος. 

O Wallace θεωρούσε ότι το έργο αυτό είναι ένας διάλογος ανάμεσα στον Wittgenstein και τον Derrida. Πώς πραγματώνεται η συνθήκη αυτή;
Πραγματώνεται μέσα από τα όσα πράττουν και λένε οι χαρακτήρες, αλλά και μέσα από το αποδομητικό ύφος του βιβλίου. Συναντάμε στις σελίδες του πολλές σκέψεις για τη γλώσσα και τις λέξεις, πάντα με το διαβρωτικό χιούμορ του Wallace. 

Αναγνώστες που δεν έχουν επαφή με τη φιλοσοφία, πιστεύετε ότι θα δυσκολευτούν να κατανοήσουν το έργο του Wallace;
Όχι, καθόλου. Το ύφος του Wallace είναι πολύ ρυθμικό και ακριβές, κι έτσι ο αναγνώστης παρασύρεται σχεδόν αβίαστα στο σύμπαν του. Βέβαια, όσο πιο προσεκτικός και καταρτισμένος είναι, όσο πιο πολύ εστιάζει και συγκεντρώνεται, τόσο πιο μεγάλη και γόνιμη θα είναι η απόλαυσή του. 

Για ποιον λόγο πιστεύετε ότι καθυστέρησε να μεταφραστεί το έργο του Wallace στη χώρα μας, δεδομένης τόσο της λογοτεχνικής του αξίας όσο και της μεγάλης απήχησης που γνωρίζει εδώ και τρεις περίπου δεκαετίες στην Αμερική;
Ίσως γιατί χρειάστηκε να προηγηθούν πολλές συζητήσεις σχετικά με την αμερικανική πεζογραφία και τους πιο ενδιαφέροντες Αμερικανούς μυθιστοριογράφους, ανάμεσα στους οποίους είναι και ο Wallace. Συν το ότι τα όσα θίγει ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να γίνονται τρομερά αισθητά και να συζητιούνται και στη χώρα μας, η οποία ακόμη (και δυστυχώς) πάσχει από ένα είδος υστέρησης ως προς την κοινωνιολογική, φιλοσοφική και μυθιστορηματική πραγμάτευση πολλών όψεων της καθημερινής ζωής. 

Υπάρχει πιθανότητα να μεταφράσετε το “Ιnfinite Jest” και το “The Pale King”;
Ευτυχώς οι έξοχοι μεταφραστές και πεπειραμένοι αναγνώστες Κώστας Καλτσάς και Γιώργος Κυριαζής έχουν αναλάβει το “Infinite Jest”, ο πρώτος, και το “Pale King”, ο δεύτερος. Είναι χαρά μου, και τιμή μου, το ότι έφερα σε επαφή τον Καλτσά με τον Κώστα Δαρδανό, τον δυναμικό διευθυντή των εκδόσεων Gutenberg, και συνεννοήθηκαν αρμονικότατα για τη μετάφραση και έκδοση του μεγάλου αυτού έργου. Ο Κυριαζής ανέλαβε το “Pale King” για λογαριασμό των εκδόσεων Κέδρος. 

Αν κάποιος αγαπήσει τη γραφή του Wallace διαβάζοντας τη «Σκούπα και το Σύστημα» και θέλει να συνεχίσει με το “Ιnfinite Jest”, θα συναντήσει κοινά στοιχεία ή ο συγγραφέας εκεί ακολουθεί διαφορετική κατεύθυνση;
Πιστεύω ότι όποιος απολαύσει τη «Σκούπα και το Σύστημα», θα θελήσει σίγουρα να διαβάσει κάθε λέξη που έχει βάλει στο χαρτί αυτή η διάνοια. 

To βιβλίο κυκλόφορησε για πρώτη φορά το 1987 και ασκεί κριτική στην καθημερινή κουλτούρα των Ηνωμένων Πολιτειών στη δεκαετία του 1990. Θεωρείτε ότι εξακολουθεί να είναι επίκαιρο στις μέρες μας και με ποιον τρόπο;
Ίσως σήμερα να είναι ακόμα πιο επίκαιρο, μιας και τα όσα θίγει ο Wallace εξακολουθούν να ισχύουν και μάλιστα ακόμα και πιο έντονα στις μέρες μας. Ο κατακερματισμός της προσωπικότητας μέσα σε ένα κοινωνικό σύστημα που καταλύει τη λογική σκέψη, διαλύει τον χαρακτήρα, και παραλύει τη βούληση και την ικανότητα λήψης αποφάσεων, είναι σήμερα ακόμα πιο έντονος και ολέθριος. Άρα, το να διαβάσουμε σήμερα τον Wallace, και να καταλάβουμε πού βρισκόμαστε και πού πάμε, σαν κοινωνία και σαν μεμονωμένοι άνθρωποι, είναι κάτι πολύτιμο. 

Χαρακτηρίζετε τον Wallace –και- ως «έναν πυραυλοκίνητο συγγραφέα», χαρακτηρισμός που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Ποια στοιχεία της γραφής του έχετε αγαπήσει και ξεχωρίσει σε σχέση με άλλους συγγραφείς της γενιάς του;
Ο Wallace ήξερε να κάνει θαύματα με τη γλώσσα, να επιταχύνει και να επιβραδύνει τον ρυθμό κατά βούληση και πάντα σε σχέση με το περιεχόμενο, να αιφνιδιάζει τον αναγνώστη και να τον υποχρεώνει θελκτικά να γυρίσει τριάντα, σαράντα σελίδες πίσω. Ύψωσε, με το έργο του, ένα σύστημα από κάτοπτρα, καλειδοσκόπια και ηχογραφήματα που μας ωθούν να σκεφτούμε τον εαυτό μας, τον κόσμο στον οποίο ζούμε, και το πώς θέλει να κινείται ο εαυτός μας σ᾽ αυτόν τον κόσμο. 

Έχετε διαβάσει τη βιογραφία του και έχετε μελετήσει εκτενώς το έργο του. Πιστεύετε ότι υπάρχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία στο έργο του και αν ναι, ποια είναι αυτά;
Πιστεύω ότι κάθε λέξη του Wallace είναι βαφτισμένη στον ωκεανό της ζωής του. Όπως και κάθε σημαντικός συγγραφέας, έτσι και ο Wallace αντλεί υλικό από ό,τι βλέπει, ακούει, οσφραίνεται, ψαύει, γεύεται — από το οπλοστάσιο και θησαυροφυλάκιο των πέντε αισθήσεών του. Εν συνεχεία, όλα αυτά αναπλάθονται σύμφωνα με το ηθικό, αισθητικό, και φιλοσοφικό σύστημά του. Αλίμονο σε όποιον φιλοδοξεί να γίνει συγγραφέας και δεν έχει συγκροτήσει την κοσμοθεώρησή του. 

Θα θέλατε να μας πείτε ποιο είναι το αγαπημένο σας απόσπασμα του βιβλίου;
Όλο το βιβλίο είναι το αγαπημένο μου απόσπασμα! 

Είναι ο David Foster Wallace ένας μεταμοντέρνος συγγραφέας; Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που αναγορεύουν ένα λογοτεχνικό έργο ως μεταμοντέρνο;
Ανήκω σε όσους θεωρούν ότι το μεταμοντέρνο είναι μια συνέχεια του μοντέρνου, και όχι μια ρήξη, μια τομή. Για λόγους ταξινόμησης και γρήγορης συνεννόησης λέμε μεταμοντέρνο ένα έργο πολυφωνικό και συναρμολογούμενο από πολλές αναφορές στο παρελθόν της λογοτεχνίας. Το έργο του Wallace κλείνει με νόημα το μάτι στο έργο όσων, ορθά, θεωρούνται προπομποί του — οι Pynchon, DeLillo, William H. Gass, William Gaddis, David Markson. Ο Wallace συνομιλεί με αυτούς τους σπουδαίους ανανεωτές των μυθιστορηματικών τρόπων, και επιχειρεί, με τη σειρά του, να ανανεώσει και αυτός το είδος. Και, όπως είδαμε, τα κατάφερε. 

Τέλος, αν ζούσε ο Wallace, ποια θα ήταν η πρώτη ερώτηση που θα του απευθύνατε;
Τι είπατε εκείνο το βράδυ που συναντηθήκατε με τον David Markson;

Φωτό Γ.-Ί. Μπαμπασάκη: Μαρίλη Ζάρκου.

Συνέντευξη: Ελένη Μαρκ