Βιβλιοθήκη

Είναι αρκετά δύσκολο να προσδιορίσει κανείς το θέμα του ογκώδους μυθιστορήματος του Guenassia. Ένα βιβλίο που το συνοδεύουν εξαιρετικές κριτικές, αναγνώριση στη Γαλλία αλλά και το εξωτερικό, που είναι παράλληλα και ένα από τα πλέον πετυχημένα βιβλία της ελληνικής εκδοτικής παραγωγής. Η αλήθεια είναι πως ο συγγραφέας βάζει πολύ ψηλά τον πήχη στο εύρος των θεμάτων με τα οποία θέλει να καταπιαστεί, και το πάντα προσφιλές, γνώριμο και «ζεστό» μοτίβο μιας ιστορίας ενηλικίωσης είναι ο καλύτερος χώρος για να το κάνει. Μακριά από κάποιες πιο μονοσήμαντες αποδόσεις των coming-of-age ιστοριών, όπου άλλοτε ένας έρωτας ή ένα τραύμα «ορίζουν» το πάντα ιδιαίτερο πέρασμα από την παιδικότητα στην νεότητα, ο Guenassia τοποθετεί τον δωδεκάχρονο Μισέλ Μαρινί στην Γαλλία του 1959, και όλη η σύνθετη παγκόσμια συγκυρία διαπερνάει τη ζωή του πρωταγωνιστή του. Ταυτόχρονα, η ηλικία και το υποκειμενικό φίλτρο του ήρωά του τού επιτρέπει να μην χρειάζεται να «εστιάσει» κάπου παρατεταμένα. Τα γεγονότα της εποχής περνούν στην καθημερινότητα του Μισέλ χωρίς, ωστόσο, αυτός να καταφέρνει πάντα να αισθανθεί το ειδικό βάρος τους ή την κομβικότητά τους στην εγχώρια ή και παγκόσμια ιστορία. Αλλά την ίδια στιγμή, η επίδρασή τους εγγράφεται πάνω του, και ας μην μπορεί ο ίδιος ακόμα να κοιτάξει τον κόσμο με την ολιστική ματιά ενός ενήλικα.

Βρίσκοντας τον πιο σωστό τόνο και με αφηγηματική οικονομία, ο συγγραφέας σκορπάει στις βόλτες του Μισέλ Μαρινί τις δομικές ψηφίδες που θα τον καθορίσουν μετέπειτα ως ενήλικα. Ξεκινάει, μάλιστα, παρουσιάζοντας τον πρωταγωνιστή του μεγάλο σε ηλικία, καθώς αντιμετωπίζει με κυνικό και σκεπτικό τρόπο την κοσμοσυρροή στην κηδεία του Jean-Paul Sartre, έναν άνθρωπο με τον οποίο μάλιστα θα συναναστραφεί στη λέσχη σκακιστών του μπιστρό “Balto”. Ύστερα, γυρίζει στην αφετηρία, επιτρέποντας σε δεκάδες ιστορίες να μπλεχτούν με την ιστορία του Μισέλ: από τις ιστορίες και τα μικρά και μεγάλα δράματα των μελών της οικογένειάς του μέχρι τις δραματικές ιστορίες πολιτικών προσφύγων της ΕΣΣΔ, οι οποίες θα έχουν και την πλέον σημαντική επίδραση στην κοσμοαντίληψη του Μισέλ.

Κάθε άνθρωπος κουβαλά το φορτίο της εποχής του. Οι σημερινοί 30+ στην Ελλάδα κάποτε είδαν τον βομβαρδισμό της Γιουγκοσλαβίας ως ένα έκτακτο δελτίο που διέκοψε την ταινία που έβλεπαν (συγκεκριμένα, τον «Πρωτοσέλιδο Έρωτα» με τη Julia Roberts στο MEGA…) στα τέλη της άνοιξης του 1999, είδαν τη μεγάλη αλλαγή της δραχμής σε ευρώ ως μια νέα αντιστοίχιση (οι 100 δρχ. γίνανε 1 ευρώ) στις αρχές του 2000 και το τέλος της εφηβείας τους σημαδεύτηκε από την εισβολή στο Ιρακ. Τρία (τυχαία επιλεγμένα) γεγονότα, ανάμεσα σε δεκάδες άλλα, που σμίλεψαν με τον τρόπο τους την ιδιαίτερη συγκυρία της ζωής – ο Guenassia προσπαθεί να δείξει αυτήν ακριβώς την επίδραση μέσα από ένα ζευγάρι αθώα μάτια, και να μπλέξει τον πόλεμο στο Αλγέρι με τα πρώτα εφηβικά καρδιοχτύπια, τις δραματικές ιστορίες εξόριστων της σταλινικής περιόδου με τις πρώτες οικογενειακές επαναστάσεις και ταυτόχρονα να μεταφέρει τους αναγνώστες στην καθημερινότητα του Παρισιού στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Το βιβλίο του, από ένα σημείο και μετά, σε παρασέρνει στις σελίδες του και είναι πάντα εύστοχο σε συγκινησιακές φορτίσεις.

Όμως, πέρα από τη διαπλοκή της ιστορίας με τον άνθρωπο, που είναι το κεντρικό θέμα, το βιβλίο παράλληλα ξετυλίγει ένα νήμα από προδοσίες: Προδοσίες κάθε είδους, που θα σημαδέψουν την καρδιά και το μυαλό του Μισέλ. 

Χωρίς το βιβλίο να (επιδιώκει να) είναι στρατευμένο ή ιδεολογικά φορτισμένο, το μεγαλύτερο μέρος του ασκεί μια σκληρή πολεμική απέναντι στο σταλινικό καθεστώς στην ΕΣΣΔ. Οι μεγαλύτερες συγκινησιακές φορτίσεις άλλωστε, και μαζί οι πιο δραματικές ιστορίες προδοσίας, ξεπηδούν μέσα από τις αναμνήσεις των Ρώσων-Ούγγρων-Τσέχων που έχουν βρεθεί μακριά από τις πατρίδες τους για διάφορους λόγους, με τις περισσότερες των περιπτώσεων, για λόγους επιβίωσης. Ο Μισέλ θα δει την ασχήμια και τη φρίκη μέσα από τα μάτια των παράξενων και ιδιότροπων φίλων του, πολλοί από τους οποίους θα έχουν και ρόλο μέντορα σε διάφορες φάσεις της ζωής του (στον έρωτα, στην τέχνη κλπ.). Την ίδια στιγμή, οι στρατευμένοι νεότεροι δευτεραγωνιστές (ο αδερφός του και οι φίλοι του) ή θα έχουν άσχημο τέλος ή θα εγκαταλείψουν κακήν κακώς τα ιδανικά τους. Ο Guenassia καταφέρνει με ρεαλισμό και αποστασιοποίηση να αποτυπώσει σκληρές αλήθειες, που απλοποιούνται μονάχα με το φίλτρο του ανήλικου πρωταγωνιστή/αφηγητή του. Σε αυτήν του την προσπάθεια, η «Λέσχη» ίσως έχει μονάχα ένα ψεγάδι, ένα και μόνο «κενό» στον σχηματισμό του παζλ της συγκυρίας που ο Μισέλ ενηλικιώνεται: 

Αν δεν διαβάσει κανείς τις χρονολογίες που τιτλοδοτούν τις οχτώ ενότητες του βιβλίου, θα μπορέσει να προσανατολιστεί χρονικά μόνο με τα σκόρπια θραύσματα των ιστορικών γεγονότων (π.χ. η κορύφωση της αναμέτρησης de Gaulle – ΟΑΣ στην Αλγερία). Σε αυτά τα ιστορικά γεγονότα, ο Μάης του ’68 είναι ο μεγάλος απών. Η απουσία του δεν είναι τόσο αφηγηματική, άλλωστε η ιστορία ξεκινάει το 1959 και ολοκληρώνεται το 1965, αλλά ο Μάης του ’68 απουσιάζει ως προοικονομία. Προφανώς κάτι τέτοιο δεν ήταν στόχος του συγγραφέα του, μα τίποτα στο Παρίσι της «Λέσχης» δεν φέρει μέσα του τη σπορά ενός κορυφαίου συμβάντος της σύγχρονης ευρωπαϊκής Ιστορίας του. Χωρίς αυτό το στοιχείο, η «Λέσχη» μοιάζει σε πολλές όψεις ως μια νοσταλγική αναδρομή στο παρελθόν (1959-1965) για να μιλήσει για το ακόμα πιο… παρελθόν (ΕΣΣΔ 1950). 

Ακόμα και έτσι, ωστόσο, αυτή η λογοτεχνική αναμέτρηση με το παρελθόν και τα «μεγάλα λάθη που έγιναν για τα μεγάλα ιδανικά» είναι εξαιρετικά καλογραμμένη, σε σημεία ευχάριστα εθιστική (προσφέρεται για μικρά ξενύχτια) και γεμάτη αρκετές στροφές στην πλοκή που κρατούν το ενδιαφέρον ζεστό. Ομολογουμένως, η μεγάλη πινακοθήκη χαρακτήρων και η ευρύτητα των θεμάτων του βιβλίου οδηγούν (αναπόφευκτα;) σε αρκετά νήματα και ερωτήματα που ποτέ δεν επιλύονται ή μένουν άδοξα ανοιχτά: αρκετοί ήρωες κάνουν την εμφάνισή τους για κάποιες σελίδες και ύστερα εξαφανίζονται, ενώ ακόμα και σημαντικές αφηγηματικές σταθερές δεν βρίσκουν τη «λύση» τους, ακόμα και αν κρατούν μεγάλο μέρος του αναγνωστικού ενδιαφέροντος. 

Ο τίτλος αποτελεί ένα πολύ ξεχωριστό εύρημα: πιθανότατα, στο ύφος του βιβλίου και στο τελικό του εξαγόμενο, ο τίτλος θα μπορούσε να είναι αντίστροφος. Άλλωστε, οι βασανισμένοι και δυστυχισμένοι άνθρωποι της Λέσχης Σκακιστών που γνωρίζει ο Μισέλ, δεν έχουν τίποτα να περιμένουν και δεν προσδοκούν ούτε επιστροφή στην πατρίδα ή την οικογένειά τους. Ωστόσο, ο ίδιος ο τίτλος υποβάλλει θετικά και φωτίζει την επιμονή τους, την ξεροκεφαλιά στα πιστεύω και τα ιδανικά τους, τη στράτευσή τους και την ταυτότητά τους.

Η μετάφραση της Φωτεινής Βλαχοπούλου σε συνδυασμό με την καλαίσθητη και πολύ προσεγμένη έκδοση κάνουν την αναγνωστική εμπειρία πάρα πολύ ευχάριστη.