Λόγος + Τέχνη

Το παρόν άρθρο είναι εν μέρει μία απολογία προς το είδος της φανταστικής λογοτεχνίας εκ μέρους μου. Μολονότι μεγάλωσα με το φαινόμενο του “Harry Potter” της J. Rowling –η οποία κατέκτησε τις καρδιές των εφήβων σε όλο τον κόσμο κάνοντας μια τεράστια εκδοτική επιτυχία και δημιουργώντας ένα ολόκληρο franchise γύρω από τις περιπέτειες του μαθητευόμενου μάγου– θα ομολογήσω πως για ένα διάστημα υπήρξα ανάμεσα σε αυτούς που κατέτασσαν αυτού του τύπου τα έργα στην κατηγορία β’ τάξης βιβλίων. Υπέπεσα στο λάθος να απαξιώνω πολλές φορές το είδος αυτό ονομάζοντας του «παραλογοτεχνία», παραβλέποντας το γεγονός ότι και η λογοτεχνία του φανταστικού έχει το δικό της πλούτο, τους δικούς της τρόπους να διαχειρίζεται θέματα, τη δική της προσέγγιση και επαφή με το αναγνωστικό κοινό, και τα δικά της αξιολογικά κριτήρια για να διακρίνει μεταξύ καλών και κακών βιβλίων. Με την πάροδο του χρόνου, κατανόησα πως η φανταστική λογοτεχνία έχει μια ιδιαίτερη γλώσσα και ιδιαίτερο ύφος και, ακόμη κι αν δεν καταφέρνει κάποτε να επεξεργαστεί θέματα με την κριτική και διεισδυτική ματιά που το πετυχαίνουν άλλα είδη, μπορεί, στον αντίποδα, να συνδεθεί με τους αναγνώστες της και να προσφέρει αναγνωστικές εμπειρίες τις οποίες άλλα έργα δε θα κατάφερναν ποτέ να επιτύχουν – πόσω μάλιστα στο εύρος και την ένταση που το κατορθώνουν οι φανταστικές αφηγήσεις. Γι’ αυτό το λόγο, νιώθω την ανάγκη να αφιερώσω μερικές λέξεις σε αυτό το πολλαπλά παραγκωνισμένο είδος που φαίνεται να βρίσκεται σε αναγέννηση (αν όχι από την άποψη της ποιότητας παραγωγής, τότε σίγουρα από την άποψη του αναγνωστικού ενδιαφέροντος). Και θα το κάνω, αναφερόμενος σε μια μυθική σειρά φανταστικής λογοτεχνίας που άφησε εποχή: τον «Τροχό του χρόνου» του Robert Jordan, γνήσιο απόγονο του Tolkien και συνοδοιπόρο του G.R.R. Martin, στον οποίο άσκησε και ιδιαίτερη επιρροή.

Σίγουρα, η κινηματογραφική μεταφορά του «Άρχοντα των δαχτυλιδιών» από τον Peter Jackson στην αρχή του 21ου αιώνα υπήρξε καταλυτική για την «απενοχοποίηση» –αν θέλετε– της φανταστική λογοτεχνίας και την τοποθέτησή της στο κέντρο της ποπ κουλτούρας και της προσοχής του ευρύτερου κοινού. Η τριλογία του «Άρχοντα» βοήθησε στο να επηρεάσει όχι μόνο την κινηματογραφική γλώσσα, αλλά και στο να τιμήσει όλη εκείνη την λογοτεχνική παραγωγή που αφιερώθηκε στη δημιουργία και την αποτύπωση ολόκληρων εναλλακτικών κόσμων, όπου οι ήρωες καλούνται να συμμετάσχουν στην αιώνια διαμάχη του καλού και του κακού. Και τίμησε αυτή τη λογοτεχνική παραγωγή δίνοντας σάρκα και οστά στον κόσμο του Tolkien, έναν κόσμο που όχι μόνο δεν ήταν σχηματικός και απλοϊκός, αλλά ήταν αντίθετα τρομερά πολύπλοκος και εμποτισμένος με όλη τη σοφία και το βάθος των ανθρωπίνων μυθολογιών, και κατάφερνε να συνδυάσει τα ηθικά διλήμματα και τις συγκρούσεις με το πνεύμα της δράσης και της περιπέτειας που τόσο αρέσει στην αναγνωστική φαντασία. Ξαφνικά, χάρη στην κινηματογραφική μεταφορά, αυτός ο παραγκωνισμένος κόσμος γίνεται ευρύτερα προσβάσιμος σε ένα τεράστιο κοινό. Και κάπως έτσι, η φανταστική λογοτεχνία καταφέρνει να αγγίξει και να «μεταμορφώσει» τις αισθητικές εμπειρίες των «πολιτισμικών καταναλωτών», σε επίπεδα άνευ προηγουμένου. Φυσικά, η επιτυχία του «Άρχοντα» δεν έμεινε χωρίς συνέχεια. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ένα ακόμη φανταστικό έπος παίρνει σάρκα και οστά. Αν και αρχικά προορισμένο για τη μεγάλη οθόνη, τελικά φτάνει στη μικρή οθόνη το «Τραγούδι της φωτιάς και του πάγου» (“A Song of Ice and Fire”) του G.R.R. Martin, αυτό που καθιερώθηκε στη συλλογική συνείδηση ως “Game of Thrones”. Ήταν η τηλεοπτική σειρά του HBO που άλλαξε τα δεδομένα της τηλεόρασης, έγινε σειρά-πολιτισμικό φαινόμενο, και συνέβαλε τελικά καθοριστικά στην ευρεία αναγνώριση και ποιοτική επαναξιολόγηση όλων εκείνων των τεράστιων (σε διαστάσεις) λογοτεχνικών επών φαντασίας που, στα πρότυπα του Tolkien, συνέθεταν ολόκληρα σύμπαντα με πολύπλοκες μυθολογίες, ιστορίες και πολιτισμικά συστήματα, μέσα στα οποία οι ήρωες μάχονταν για να επιβιώσουν και να δικαιωθούν. Με το “Game of Thrones” έγινε σαφές ότι περνάμε σε μια χρυσή εποχή για την πρόσληψη της φανταστικής λογοτεχνίας, με το κοινό να αποδέχεται και να αποζητά τέτοιου είδους έργα, και με τους κριτικούς να αναγνωρίζουν πώς καλογραμμένα λογοτεχνήματα μπορούν εξίσου καλά να αναδιαπραγματευτούν με άλλους όρους τα ανθρώπινα και να προσφέρουν ιστορίες που όχι απλώς διασκεδάζουν αλλά συμβάλλουν σημαντικά στην καλλιέργεια πολυεπίπεδων εμπειριών.

Κάπως έτσι, και μετά το “Game of Thrones”, αρχίζει από τα διάφορα στούντιο –κινηματογραφικά και τηλεοπτικά– ένας αγώνας δρόμου για βρεθεί το επόμενο “Game of Thrones”, το επόμενο έργο από τον χώρο της φαντασίας που θα καταφέρει να προσελκύσει τόσο μαζικά το κοινό. Έτσι, για παράδειγμα το Netflix έβγαλε το “Witcher”, το HBO επένδυσε στο ήδη καθιερωμένο σύμπαν του “Game of Thrones” με την παραγωγή του prequel, “House of Dragon”, ενώ η Amazon, με τις πλέον ακριβές στην ιστορία παραγωγές, ανέλαβε να φέρει σε πέρας δυο τεραστίων διαστάσεων σειρές, μία που αφορά την προϊστορία του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» και μία πάνω στο έπος του «Τροχού του χρόνου» (Wheel of Time). Για αυτό το τελευταίο θέλω να μιλήσω σύντομα, μιας και η σειρά είναι έτοιμη και προβάλλεται αυτόν το Νοέμβριο ο πρώτος κύκλος της.

Δε θέλω να αναλωθώ σε λεπτομέρειες για την ιστορία του «Τροχού του χρόνου». Θα αρκεστώ να πω ότι πρόκειται για μια ιστορία-παραλλαγή του γνωστού και καθιερωμένου μοντέλου-μοτίβου στο χώρο της φαντασίας. Στον πυρήνα του βρίσκεται η επικείμενη –και πάντα γιγαντιαίων και κοσμικών διαστάσεων– διαμάχη του Καλού με το Κακό, στην οποία κεντρικό ρόλο παίζει η παρουσία ενός προφητευμένου σωτήρα, ο οποίος καλείται να βρει και να περπατήσει το σωστό αλλά δύσκολο μονοπάτι, ούτως ώστε να ωριμάσει, να κάνει τις σωστές επιλογές, να συμφιλιωθεί με τη μοίρα του και να αντιμετωπίσει τον παντοδύναμο εχθρό. Γύρω από αυτό τον πυρήνα, αναπτύσσονται και οι υπόλοιποι χαρακτήρες, καθένας από τους οποίους έχει τις δικές του δυνάμεις και τα δικά του πεπρωμένα, και οι οποίοι καλούνται να συμπαραταχτούν και να πολεμήσουν στις επικές συγκρούσεις που γίνονται με τους πράκτορες του Κακού. Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το πνεύμα του «Τροχού του χρόνου». Η ιστορία του εκτυλίσσεται δε σε ένα ιδιαίτερο σύμπαν, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο κόσμος των ηρώων είναι ένας περίπλοκος κόσμος όπου ο χρόνος είναι κυκλικός και οι Εποχές διαδέχονται η μία την άλλη, σε ένα διαρκή κύκλο επανάληψης και αέναης επιστροφής, όπου οι ψυχές γεννιούνται, πεθαίνουν και αναγεννιούνται, ξανά και ξανά, και όπου τα κοσμοϊστορικά συμβάντα συμβαίνουν αενάως με παρόμοιο τρόπο (η διαμάχη του Καλού με το Κακό, λόγου χάριν). Σ’ αυτό το σύμπαν φυσικά υπάρχουν φοβερά πλάσματα και ενός είδους σύστημα μαγείας, ενώ συναντώνται, συνομιλούν και συγκρούονται και ποικίλοι πολιτισμοί με διαφορετικές ιστορίες και διαφορετικούς τρόπους.

Το σημαντικό με τον «Τροχό του Χρόνου», όπως και με άλλα παρόμοιου χαρακτήρα και βεληνεκούς επικά έργα φαντασίας, είναι κατ’ αρχάς ο τρόπος που έχει συντεθεί, ο τρόπος με τον οποίο έχει πλαστεί το σύμπαν του (αυτό που ονομάζουμε αλλιώς worldbuilding). Γιατί τέτοια έργα όπως αυτό του R. Jordan δεν είναι απλά και πρόχειρα φτιαγμένα. Ξεκινούν εξ αρχής ως έργα που καλύπτουν μεγαλύτερη έκταση, και επομένως είναι συντεθειμένα εξ ορισμού ως πολύπλοκα και πολυεπίπεδα. Ο συγγραφέας σχεδιάζει τον κόσμο του έργου, προσέχει τις λεπτομέρειες, δημιουργεί όχι απλώς μια ιστορία αλλά ένα ολόκληρο πλαίσιο στο οποίο να μπορεί να ενταχθεί η ιστορία. Δημιουργεί πολιτισμούς, γεωγραφίες, ιστορίες και μυθολογίες, γλώσσες και λαούς, θρησκείες και τεχνολογίες… Ένα ποιοτικό έργο φαντασίας δεν μπορεί παρά να έχει αξιώσεις πολυπλοκότητας που θα το καθιστούν όχι επιφανειακό αλλά βαθύ. Γι’ αυτό άλλωστε και είναι κατ’ εικόνα συνήθως του πραγματικού κόσμου: η ίδια η ιστορία και η πολιτισμική γεωγραφία του ανθρωπίνου γένους γίνεται πηγή και καλούπι του ίδιου του μυθοπλαστικού έργου. Δεν είναι τυχαίο για παράδειγμα πως στον «Τροχό του χρόνου» συναντούμε στοιχεία από τις ασιατικές θρησκείες και φιλοσοφίες ή από τον Ζωροαστρισμό, ή από την ιστορία της μεσαιωνικής Ευρώπης (με χαρακτηριστικά παραδείγματα από τη δράση της Ιεράς Εξέτασης ή από τους τρόπους που λειτουργούσαν οι ιταλικές πόλεις κράτη), ή από τα διάφορα στάδια της ιστορίας της ανθρώπινης τεχνολογίας. Το έργο βασίζεται σε αυτό το πραγματικό ιστορικό και πολιτισμικό υπόβαθρο για να βρει τα στοιχεία που θα πλάσουν έναν όχι μόνο ρεαλιστικό αλλά και συναρπαστικό κόσμο. Και ακριβώς επειδή ανα-διαμεσολαβεί αυτά τα στοιχεία (remediation), ακριβώς επειδή τα ενσωματώνει και τα μεταπλάθει με τους δικούς του όρους, καταφέρνει να προσδώσει και επιπλέον νόημα. Γιατί δεν είναι απλώς μια αφελής, γεμάτη δράση και φαντασία αφήγηση, αλλά μια αφήγηση που εκτός των άλλων μπορεί να διαλέγεται και με την ίδια την ιστορία του ανθρωπίνου γένους και, μέσω της φαντασίας, να την σχολιάζει και να την επανασυστήνει στο αναγνωστικό κοινό.

Ταυτόχρονα, όμως, η λογοτεχνία της φαντασίας –και κατ’ επέκταση και ο «Τροχός του χρόνου»– μπορεί να επικοινωνεί με έναν ιδιαίτερα επιτυχημένο τρόπο και πιο σημαντικά ζητήματα. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον οικείο χαρακτηρισμό «παραμύθια για μεγάλα παιδιά». Γιατί μπορεί να λειτουργεί όπως ακριβώς ένα παραμύθι λειτουργεί για τα παιδιά. Η λογοτεχνία της φαντασίας καταφέρνει να ενσωματώσει σε ένα χώρο καθαρής δράσης και μαγικών περιπετειών σημαντική θεματολογία, και να την επεξεργαστεί πολύ πιο επιτυχημένα, ιδιαίτερα για ένα αναγνωστικό κοινό που μπορεί να μην ενδιαφέρεται να συζητήσει αυτά τα σημαντικά θέματα με άλλα μέσα (π.χ. φιλοσοφία και κριτική κτλ.). Με τρόπους οικείους και άκρως διασκεδαστικούς, ένα έργο μπορεί να ενσωματώνει πολύ σοβαρά ζητήματα και να τα καθιστά κεντρικά μέρη της αφήγησής του, συμβάλλοντας έτσι στην εξοικείωση του κοινού ή τον προβληματισμό του. Για παράδειγμα, ο «Τροχός του χρόνου» φαίνεται να επεξεργάζεται ζητήματα όπως ο φεμινισμός και η θέση της γυναίκας στον κόσμο, η πολιτισμική διαφορετικότητα, ή ακόμη και η πιο φιλοσοφική συζήτηση για την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Σίγουρα, ο «Τροχός» δεν εξαντλεί τέτοια ζητήματα ούτε τα εξερευνά σε μεγάλο και κριτικό βάθος (κάποιες φορές δε μπορεί να μην είναι πετυχημένος ο τρόπος του), αλλά τα εξερευνά παρ’ όλα αυτά, και συμβάλει στην ορατότητά τους (visibility).

Ένα τελευταίο ζήτημα, νομίζω, και το πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου, είναι αυτό που αφορά το είδος της προσκόλλησης του αναγνώστη στο είδος της φαντασίας. Πολλές φορές το είδος αυτό, όπως και άλλα είδη, έχει κατηγορηθεί ότι συμβάλλει στην τάση φυγής του ανθρώπου από την πραγματικότητα (escapism). Η κατηγορία έγκειται στο ότι με τέτοια αναγνώσματα ο αναγνώστης εκούσια και συστηματικά αποφεύγει να ασχοληθεί με τα σημαντικά ζητήματα και να απορροφηθεί αποκλειστικά σε έναν κόσμο εύκολης απόλαυσης, φανταστικών χαρακτηριστικών, που είναι πολύ απομακρυσμένος από την πραγματικότητα, αλλά και πολύ πιο «εύκολος», απλοϊκός και ασφαλής σε σχέση με αυτόν της καθημερινότητας. Ωστόσο, νομίζω αρχικά ότι αυτό είναι μια κατηγορία που, ενώ μερικώς και μερικές φορές μπορεί να ισχύει, την ίδια στιγμή απλουστεύει το ίδιο το είδος της φαντασίας και παραβλέπει την πολυπλοκότητά του και τη συνεισφορά που μπορεί να κάνει σε σημαντικά ζητήματα (δες παραπάνω). Επιπρόσθετα όμως, θεωρώ ότι υποπίπτει σε ένα σφάλμα που θέλει την ανάγνωση να είναι μόνο μια διαδικασία που καταλήγει σε κριτική σκέψη και αντιπαράθεση με τον κόσμο. Προφανώς και αυτό αποτελεί σπουδαίο ζητούμενο, και δεν μπορεί η φυγή από την πραγματικότητα να είναι ο μοναδικός σκοπός ενός αναγνώστη. Ωστόσο, δεν μπορεί και ο αναγνώστης να αναπαρίσταται διαρκώς από μία μόνο ιδεατή διάσταση, και να δημιουργούνται με αυτόν τον τρόπο «ενοχές» σε εκείνους που αποζητούν μια άλλου είδους εμπειρία στην ανάγνωση. Η φαντασία, η αναζήτηση της πλήρους απορρόφησης σε έναν κόσμο που μας ξεπερνά και είναι διαφορετικός από το δικό μας, η επιθυμία να υπάρξουμε σε ένα «μη-σοβαρό» παράλληλο σύμπαν όπου δεν υπάρχουν τα ίδια καίρια διακυβεύματα με αυτά της πραγματικότητας, είναι πράγματα που ανέκαθεν συνόδευαν τον άνθρωπο (πρβλ. την ίδια την έννοια του παιχνιδιού). Σε έναν ενήλικο κόσμο, και πόσω μάλλον σε έναν κόσμο που διαρκώς απομαγεύεται, η ανάγνωση και ο κόσμος της φαντασίας είναι ένα καταφύγιο: πρόκειται για μια ευκαιρία κατά την οποία ο αναγνώστης χάνεται, σαγηνεύεται από την ίδια την πράξη της αφήγησης και το μέγεθος του δημιουργημένου σύμπαντος· επιτρέπεται να αγγίξει το μη-ορθολογικό στοιχείο και να παίξει μαζί του· επιτρέπεται να συνδεθεί με ήρωες που ζουν μεγάλα πράγματα, έχουν μεγάλες δυνάμεις και μπορούν με τις πράξεις τους να πλάσουν τον κόσμο εξαρχής· επιτρέπεται να εξερευνήσει τις δυνατότητες της πρόσβασης σε έναν κόσμο που δεν είναι καθόλου ίδιος με το δικό του, αλλά αντίθετα μοιάζει πολύ με έναν κόσμο παρελθοντικό, χαμένο στην ίδια την ανθρώπινη ιστορία (πχ. Μεσαίωνας), έναν κόσμο τον οποίο τον γνωρίζει μόνο από μια απόσταση που στην ουσία προσφέρει μιαν ασφάλεια και μια γοητεία, και του δίνει τη δυνατότητα να τον ρομαντικοποιεί. Η λογοτεχνία της φαντασίας –ο «Τροχός του χρόνου» είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα– κατορθώνει να προσφέρει αυτό το γεμάτο μαγεία αίσθημα, και να χαρίζει στον αναγνώστη αυτό τον τόπο στον οποίο είναι ασφαλής, στον οποίο δε χρειάζεται να νιώθει ενοχή ότι δεν προσπαθεί ή δε σκέφτεται αρκετά. Μια τέτοια αναγνωστική εμπειρία είναι σπουδαία, γιατί η ανάγνωση εκτός από καλλιέργεια είναι και εμπειρία, είναι χώρος και χρόνος όπου το άτομο μπορεί να ζήσει τα συναισθήματά του και επιτρέπεται να έχει ακόμη και μεταρσιωτικές εμπειρίες, τις μεταρσιωτικές εμπειρίες που πιθανόν άλλα είδη δεν του επιτρέπουν ή δεν του προσφέρουν το ίδιο έντονα.

Η σειρά «Ο τροχός του χρόνου» του R. Jordan αποτελείται από 14 τόμους. Ο πρώτος τόμος άρχισε να γράφεται το 1984 και εκδόθηκε στα αγγλικά το 1990. Τα τελευταία τρία βιβλία της σειράς ολοκληρώθηκαν με τη συμβολή του Brandon Sanderson, ο οποίος κλήθηκε να φέρει σε πέρας το έργο του Jordan μετά το θάνατό του, βασισμένος στις εκτενείς σημειώσεις που είχε αφήσει ο τελευταίος. Ο τελευταίος τόμος της σειράς εκδόθηκε στα αγγλικά το 2013.

Στα ελληνικά η σειρά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Φανταστικός Κόσμος. Μέχρι στιγμής έχουν εκδοθεί οι δώδεκα από τους δεκατέσσερις τόμους. Επίκειται η ελληνική έκδοση του 13ου τόμου, «Οι πύργοι του μεσονυκτίου».