Βιβλιοθήκη

Εκδομένο το 1990 για πρώτη φορά στην Ελλάδα και πολυμεταφρασμένο στο εξωτερικό, το μυθιστόρημα του Παύλου Μάτεσι «Η μητέρα του σκύλου» (εκδόσεις Καστανιώτη) είναι ένα έργο  που αποτυπώνει μεστά τις διαπλοκές της ελληνικής ιστορίας με τους ανθρώπινους χαρακτήρες. Διαποτισμένο με αρκετό χιούμορ και απλότητα, το μυθιστόρημα είναι ένας ανάλαφρος προσωπικός αναστοχασμός της τραγικότητας εν μέσω μιας μακράς περιόδου αστάθειας στην Ελλάδα του 20ού αιώνα. «Η μητέρα του σκύλου» δομείται ως πρωτοπρόσωπη αναδρομική αφήγηση από την πρωταγωνίστριά του, τη Ραραού, η οποία εξιστορεί την προσωπική της ζωή από τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής στη φανταστική κωμόπολη των Επάλξεων μέχρι και την μετανάστευσή της στην Αθήνα (μαζί με τη μητέρα της) μεταπολεμικά. Η πρωτοπρόσωπη, ζωντανή και λιτή αφήγηση (διανθισμένη με αρκετό χιούμορ λόγω του συνδυασμού απλοϊκότητας, λαϊκότητας και αφελούς/ημιμαθούς πολιτισμικής «ευπείθειας» και έλξης προς την κουλτούρα των ελληνικών αστικών ελίτ που επιδεικνύει η Ραραού ως άτομο) διακόπτεται μόνο μια φορά στη μέση του μυθιστορήματος από τριτοπρόσωπη αφήγηση, που εξιστορεί ίσως το πιο σκοτεινό μέρος της προσωπικής ιστορίας της ηρωίδας του.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, το μυθιστόρημα, μέσω της «παιδικής» ματιάς της Ραραού, αποτελεί μια εντελώς ειλικρινή και ρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινής ζωής της Ελλάδας στις δύσκολες περιόδους του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, της Κατοχής, και της μεταπολεμικής και μετεμφυλιακής Ελλάδας (της οικονομικής και κοινωνικοπολιτικής αστάθειας και μεταμόρφωσης). Δίχως ηθικολογίες, δίχως έντονα και εξόφθαλμα πολιτικά σχόλια, δίχως εξιδανικεύσεις, εξωραϊσμούς και συναισθηματισμούς, η Ραραού περιγραφικά (εν είδει συμμετέχοντος παρατηρητή) και απενοχοποιημένα αποτυπώνει τη σκληρή πραγματικότητα σε όλες της τις εκφάνσεις, χωρίς να αποφεύγει ακόμα και τις πιο σκοτεινές πτυχές της καθημερινής πραγματικότητας του τότε (συνεργασία με κατοχικές δυνάμεις, ηθικοί συμβιβασμοί, πολιτική εκμετάλλευση και πατρωνία…), πάντοτε ωστόσο υπογραμμίζοντας πώς οι ανθρώπινες συμπεριφορές αιτιολογούνταν με βάσει τις αντικειμενικές συνθήκες και τις ανάγκες επιβίωσης. Με τη δική της ιδιαίτερη ματιά, η αφηγήτρια παρέχει μια πανοραμική εικόνα των αγώνων των ατόμων για να ζήσουν και να αντεπεξέλθουν στις πιο ακραίες συνθήκες. Και εδώ έγκειται η σημασία του μυθιστορήματος από ιστοριογραφικής πλευράς.

Σε δεύτερο επίπεδο, το έργο χαρακτηρίζεται από μια αμφισημία, που ίσως μπορεί να συμπυκνωθεί στην πολυπλοκότητα του συμβόλου του ζώου (σκύλος). Αν ληφθεί υπόψη ότι ο συμβολισμός του ζώου  μπορεί να λειτουργήσει ως κοινοτοπία και τρόπος έκφρασης που παραπέμπει σε μια ζωή δίχως λογική και έλλογη ηθική συμπεριφορά, δίχως όρια και φραγμούς, τουτέστιν σε μια μη ανθρώπινη ή απανθρωποποιημένη ζωή, τότε σίγουρα η «Μητέρα του σκύλου» είναι αφήγηση για την απανθρωποποίηση. Τόσο στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Ραραού που παρουσιάζει μια σειρά σκηνών και επεισοδίων που αφορούν τον τρόπο που οι άνθρωποι (αναγκάζονται και) συνηθίζουν σε συνθήκες εξαιρετικά ακραίες, στις οποίες κάνουν τα πάντα (θυσιάζοντας ηθικούς φραγμούς και αξιοπρέπεια) για να τα καταφέρουν, όσο και στην τριτοπρόσωπη αφήγηση που περιγράφει το πιο κομβικό ίσως επεισόδιο σε ό,τι αφορά την κατάρρευση του ανθρωπισμού, το μυθιστόρημα ουσιαστικά σχολιάζει την ανθρώπινη πορεία εντός μιας εξαιρετικά αντίξοης (ελληνικής) Ιστορίας που επιβάλλει τεράστιες ηθικές θυσίες στον απλό κόσμο (ίσως σε αντίθεση με άλλα στρώματα/ομάδες της κοινωνίας).

Ωστόσο, ο συμβολισμός του σκύλου έχει στον αντίποδα τις θετικές συνυποδηλώσεις του πιστού και γεμάτου αγάπη συντρόφου, δηλαδή των άρρηκτων δεσμών πίστης και αφοσίωσης. Και πάλι το μυθιστόρημα λειτουργεί απόλυτα και σε αυτό το επίπεδο. Γιατί η Ραραού κάνει ξεκάθαρο το πόσο απόλυτα πιστή και αφιερωμένη είναι στην τρομερά δοκιμασμένη απ’ τη ζωή μητέρα της, η οποία έκανε τα πάντα για να διασφαλίσει τα παιδιά της και για τον ίδιο λόγο τιμωρήθηκε και «αποβλήθηκε» από την ίδια την κοινωνία. Αλλά η αφοσίωση επεκτείνεται ως θέμα και πέρα από τον άρρηκτο δεσμό μάνας-κόρης (βλ. και στον τίτλο: «η μητέρα του σκύλου»), στους δεσμούς μεταξύ φίλων/συντοπιτών οι οποίοι έχουν μια κοινή εμπειρία και κοινή πορεία στους αγώνες για επιβίωση στις σκληρές εποχές της ελληνικής ιστορίας. Σε αυτά τα πλαίσια, η «Μητέρα του σκύλου» είναι οπωσδήποτε μια αφήγηση στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η οικειότητα και η δύναμη που μπορεί να παίρνουν οι άνθρωποι από τις κοινότητές τους, από τους σημαντικούς τους Άλλους.

Αδιαμφισβήτητα, ο Παύλος Μάτεσις δημιούργησε μια εντελώς απτή, τρομερά ζωντανή και μεστή αφήγηση που αφορά καθημερινούς, απλούς και αφανείς ανθρώπους σε ακραίες και απαιτητικές ιστορικές συνθήκες. Αποφεύγοντας συνειδητά μεγάλες και ηρωικές πράξεις και σύμβολα, ο συγγραφέας αποτυπώνει μέσα από τη «Μητέρα του σκύλου» ένα φοβερό τοπίο εμπειριών του οποίου ο πυρήνας είναι ηθικός: εξιστορεί μια ηθική (με την έννοια του τρόπου ζωής) όπου οι μεγαλύτερες θυσίες και οι συμβιβασμοί (με χειρότερο το ενδεχόμενο απανθρωποποίησης) συμπλέκονται με τον ζωτικό και θεραπευτικό χώρο της οικειότητας.