Υπαρξισμός και Τέχνη: Μέρος Α: Οι ρίζες του Υπαρξισμού στην τέχνη του 19ου αιώνα
Το κίνημα του Υπαρξισμού δεν μπορεί με τίποτε να θεωρηθεί ομοιογενές, καθώς οι σημαντικότεροι εκφραστές του είχανε μεταξύ τους πολλές μικρές ή μεγάλες διαφορές. Ανάμεσα σε αυτούς, μερικοί από τους πιο σημαντικούς στοχαστές του δυτικού κόσμου: ο «πατέρας» του κινήματος Soren Kierkegaard, ο Martin Heidegger, ο Fyodor Dostoyevsky, ο Friedrich Nietzsche, ο Albert Camus και ο γνωστότερος όλων στο πλαίσιο αυτού του ρεύματος, ο Jean Paul Sartre. Οι παραπάνω φυσιογνωμίες αλλά και πολλοί άλλοι συνέβαλαν στη διαμόρφωση των κύριων νοητικών αξόνων που οικοδομούν το ρεύμα του Υπαρξισμού, με έννοιες όπως η ύπαρξη, η συνείδηση, το παράλογο, η απόγνωση, η αυθεντικότητα (authenticity) και η υπαρξιστική αγωνία (angst), έννοιες που προβάλλονται και μέσα από τα έργα πολλών καλλιτεχνών του 20ού αιώνα, οι οποίοι μας χάρισαν τη δική τους οπτική σε αυτά τα φιλοσοφικά ζητήματα.
Ανεξαρτήτως της ακούσιας ή εκούσιας συμμετοχής ενός καλλιτέχνη στο νοητικό οικοδόμημα του Υπαρξισμού, η οπτική καθενός παρουσιάζει ιδιαιτερότητες και σημεία τα οποία είναι δύσκολο να μεταφερθούν με απλά λόγια, και συχνά είναι πιο δυσδιάκριτα και δυσανάγνωστα γιατί δεν υπάρχει η αφηγηματική έκταση ενός δοκιμίου ή βιβλίου. Εκεί όπου ο φιλόσοφος ή δοκιμιογράφος θα αφιέρωνε σελίδες για να αναπτύξει μία έννοια, ο εικαστικός θα μας χαρίσει μία εικόνα που θα εκφράζει-υπαινίσσεται την έννοια αυτή και θα είναι πλέον στα χέρια του θεατή να την επεξεργαστεί, αποκωδικοποιήσει και κατανοήσει.
Εικόνες που συνδέονται με απόψεις και θεωρίες του Υπαρξισμού μπορούν να εντοπιστούν από πολύ παλιά στην ιστορία της τέχνης, αφού και οι ιδέες του Υπαρξισμού δεν εμφανίστηκαν ξαφνικά στον 19ο αιώνα. Πρόκειται όμως για μία οργανική διαδικασία η οποία συγκροτήθηκε μετά τον 19ο αιώνα και έκτοτε μπορούν να βρεθούν παραδείγματα φιλοσόφων και εικαστικών που ακολουθούν πιο επικεντρωμένα αυτό το ύφος και τις απόψεις στο έργο τους.
Μία πρώτη συγκροτημένη θεματολογία και απεικόνιση που μπορεί να συνυπάρξει με την οπτική του Υπαρξισμού παρατηρείται στο πλαίσιο του Μετά-Ιμπρεσιονισμού, ιδιαίτερα στην περίπτωση του Vincent van Gogh. Ο van Gogh είναι ένας εικαστικός ο οποίος έγινε γνωστός τόσο για την ψυχολογική του αστάθεια όσο και για την τρομερή ζωγραφική του ικανότητα, η οποία σε μεγάλο βαθμό πήγαζε και από τον άστατο ψυχισμό του. Αν εξαιρέσει κανείς τα ονειρικά τοπία στα οποία αφιέρωσε μεγάλο αριθμό έργων του, στους πίνακές του εμφανίζονται συχνά αρκετοί συνδετικοί κρίκοι με ιδέες που σχετίζονται άμεσα με τον Υπαρξισμό.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να θεωρηθεί η περίφημη αυτοπροσωπογραφία του, στην οποία απεικονίζεται αφού έχει ακρωτηριάσει το αυτί του. Στην συγκεκριμένη εικόνα έχει ενδιαφέρον η έκφρασή του, η οποία δεν υποδηλώνει τον φυσιολογικό πόνο αλλά εκφράζει κυρίως απάθεια και χαλαρότητα· απάθεια στην οποία ελλοχεύει το παράλογο, η έλλειψη ευθυγράμμισης με το κοινό αίσθημα αλλά και η ολική απομόνωση της ύπαρξης. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης φαίνεται να δηλώνει ότι είναι αποκομμένος από τον κόσμο, ενσαρκώνοντας παράλληλα την «αυθεντικότητα» για την οποία μιλάει ο Jean Paul Sartre μερικές δεκαετίες μετά, καθώς κατανοεί και δέχεται τις πιέσεις της κοινωνίας παραμένοντας ειλικρινής με τον εαυτό του και δεν καταφεύγει σε ανώριμες εκρήξεις.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο πίνακας με τον κύκλο των φυλακισμένων, οι οποίοι δεν φαίνεται να ασκούνται στην πραγματικότητα, όπως υποδηλώνει ο τίτλος, αλλά περπατάνε άσκοπα, σχηματίζοντας έναν κύκλο, εγκλωβισμένοι από αποπνικτικούς, ψηλούς τοίχους και φαίνονται εντελώς αποκομμένοι μεταξύ τους. Δημιουργείται ένα σκηνικό εγγενώς παράλογο που φανερώνει μια ζωή δίχως νόημα αλλά χωρίς να αναδύεται η γνωστή ρομαντική θλίψη. Πρόκειται για μία μεστή περιγραφή της υπαρξιστικής αγωνίας: υπάρχεις, είσαι φυλακισμένος, έχεις συνείδηση της ύπαρξής σου και πρέπει να υποφέρεις μόνος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περίπτωση ενός άλλου Μετά-Ιμπρεσιονιστή, του Cezanne. Στην περίπτωσή του, η έκφραση αυτών των ιδεών δεν είναι τόσο άμεση, αλλά παίρνει τη μορφή μίας πιο διακριτικής ατμόσφαιρας που χτίζεται στο σύνολο του έργου του. Ο Cezanne απαρνείται το διάχυτο φως των Ιμπρεσιονιστών και την ομολογουμένως θετική ματιά που διατηρούν στις εικόνες της φύσης. Η απεικόνιση της φύσης που μας χαρίζει ο καλλιτέχνης είναι πιο μηχανική, με διακριτικές οξύτητες στα σχήματα και μία πιο φιλτραρισμένη χρωματική παλέτα, χτίζοντας έναν κόσμο ο οποίος είναι παράλληλα υπαρκτός και επίπλαστος· ο κόσμος μέσα από τα μάτια ενός ανθρώπου που ενστερνίζεται τις ιδέες του Υπαρξισμού, ένας κόσμος απόμακρος που περικλείει μεν, αλλά δεν μπορεί εύκολα να αποτελέσει το φιλόξενο σπίτι μίας ύπαρξης, ενός ανθρώπου.
Στο πλαίσιο της εμφάνισης του Υπαρξισμού στην εικαστική κουλτούρα, είναι αδύνατον να αγνοήσει κάποιος την περίπτωση του Edvard Munch. Το πασίγνωστο έργο του “The Scream” αποτελεί ίσως και την εικόνα που είναι πιο έντονα συνυφασμένη με την έννοια της απόγνωσης, έννοια που αποτυπώνεται πλήρως από τη μορφή που κραυγάζει. Η κεντρική απρόσωπη μορφή είναι μόνη της, κυριευμένη από την αγωνία της συνειδητοποίησης της ύπαρξης, με τους υπόλοιπους ανθρώπους να σκιαγραφούνται ως απλές, σκιώδεις σιλουέτες που δεν έχουν καμία απολύτως επαφή μαζί της. Παράλληλα, το βλέμμα στρέφεται στον θεατή, προσκαλώντας τον/την να συνειδητοποιήσει το ίδιο, μέγιστο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά.
Οι περιπτώσεις αυτών των καλλιτεχνών δεν είναι οι μοναδικές, αλλά αποτελούν κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα (κυρίως ακούσιας) σύμπνοιας με τις ιδέες του Υπαρξισμού στον 19ο αιώνα, οι οποίες τον καιρό εκείνο ήταν ακόμη στα σπάργανα. Ο 20ος αιώνας θα προσφέρει στο φιλότεχνο κοινό ακόμη περισσότερα παραδείγματα εικαστικών που εστίασαν βαθύτερα και πιο συγκροτημένα στο συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα, που αναπτύχθηκε και απέκτησε ολοένα και πιο κυρίαρχη θέση στους διανοητικούς κύκλους της Ευρώπης.
