Άλλαι Τέχναι

Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να ορίσει τις οπτικές του εικόνες, είτε υπάρχουν είτε δεν υπάρχουν, πριν από τον ορισμό τους, δημιουργώντας μια γλώσσα επικοινωνίας και ερμηνείας συμβολισμών που να επιτρέπει την απεικόνισή τους. Βέβαια, είναι διάφοροι οι βαθμοί αισθήσεως που ανταποκρίνονται στις πραγματικότητες του πνεύματος, γι’ αυτό και σύμφωνα με τον Andre Breton οι ακουστικές εικόνες υστερούν μπροστά στις οπτικές, όχι μόνο σε καθαρότητα αλλά και σε αυστηρότητα. Αναρωτιέται μάλιστα ο συγγραφέας του σουρεαλισμού, πώς είναι δυνατόν να είμαστε ικανοποιημένοι με μια περαστική ταραχή που μας προκαλούν τα έργα τέχνης, μιας και δεν υπάρχει ούτε ένα έργο τέχνης που να στέκεται μπροστά στον πρωτογονισμό μας ακέραιο μ’ αυτήν την έννοια. Oι σουρεαλιστές αρνούνται να πιστέψουν στη μία «χυδαία» πραγματικότητα. Προσπάθησαν στα έργα τους (ζωγραφικά, λογοτεχνικά, ποιητικά κλπ.) να προβάλουν εικόνες των ονείρων, της φαντασίας, καθώς υποστήριζαν τη δύναμη της αυταπάτης. Ο S. Freud μίλησε για τη θέληση των καλλιτεχνών, το “wollen”, κι εδώ συμπληρώνονται τα λόγια του Hegel όπου «θέληση είναι η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας». Κάθε ρεύμα τέχνης μπορεί να είναι ένα είδος μάσκας που ο καλλιτέχνης φορά πάνω στη «θέληση». Ως συνειδητοποίηση είναι απλά ό,τι λαμβάνει ο άνθρωπος μέσω του συνειδητού ελεγχόμενου ή και του ασυνειδήτου. Διότι, αν το ασυνείδητο, ως ελεύθερος συνειρμός, μπορεί να εκφραστεί με τη γλώσσα, τότε δημιουργούνται καλλιτεχνικά έργα. Η γλώσσα δεν υπάρχει μόνο για να εκφράσει ο άνθρωπος «κάτι», αλλά και για να εκφράσει τον εαυτό του. Η τέχνη λοιπόν της μιμήσεως, που φιλοδοξία της ήταν να παγιώσει την όψη του εξωτερικού κόσμου, δεν μπορούσε παρά να υποκύψει σε αντιθέσεις. Έτσι, έχουμε την αποτύπωση της παιδικότητας του Miro, τη μοναξιά και τη μεταφυσική ζωγραφική του De Chirico κλπ.

Tα μάτια λοιπόν αντανακλούν αυτό, που ενώ δεν υπάρχει, εντούτοις υπάρχει το ίδιο έντονα. Κι αν τα όνειρα είναι εικόνες, τότε η ζωγραφική δεν είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος έκφρασής τους; H ζωγραφική προβάλλεται ως ένα ακόμη μέσο για την εξερεύνηση του υποσυνειδήτου, παρά ως δυνατότητα δημιουργίας αισθητικών αντικειμένων.

Ένα έργο χαρακτηρίζεται σουρεαλιστικό, μόνο όταν ο καλλιτέχνης πιεστεί να φτάσει το καθολικό ψυχοφυσικό πεδίο (το πεδίο της συνειδήσεως δεν είναι παρά ένα ασθενές μέρος του). Ο Freud έδειξε αυτό το ακατάπαυστο πάθος που βασιλεύουν η απουσία της αντιφάσεως, η κινητικότητα των συγκινησιακών επενδύσεων που οφείλονται στην απώθηση, την αχρονικότητα και την αντικατάσταση της εξωτερικής πραγματικότητας από την ψυχική πραγματικότητα που υποτάσσεται στην αρχή της ηδονής. Ο αυτοματισμός οδηγεί σ’ αυτήν την κατάσταση τον άνθρωπο άμεσα μιας και ο σουρεαλισμός φτάνει σ’ ένα οπτικό παιχνίδι των ονειρικών εικόνων. Οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως η σχέση τέχνης-ασυνειδήτου οδηγεί σε μια νέα προοπτική, που ενώ κάποια πράγματα φαίνεται να μην έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους στη συνείδηση, έχουν μέσω της ασυνείδητης εικόνας. Επομένως, ως αυθεντική τέχνη θεωρούσαν την αυτόματη καταγραφή σκέψεων, χωρίς να υπερβαίνει η συνείδηση αυτής της διεργασίας. Θα πρέπει, βέβαια, να έχουμε πάντα στο νου μας την υποκειμενικότητα στην αντίληψη ενός έργου τέχνης. Η γνωστή και ως μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση που είναι απαραίτητες για την ανάλυση ενός έργου.

Τα σουρεαλιστικά έργα υπάρχουν για να αποκαταστήσουν την απόλυτη αλήθεια του διαλόγου, απαλλάσσοντας τους δύο διαλεγόμενους από τους κανόνες ευγενείας, μιας και ο καθένας από τους θεατές αφήνεται στον δικό του μονόλογο, χωρίς να επιδιώκει μια διαλεκτική ευχαρίστηση ή επιβολή στο σύντροφό του. Βέβαια, εδώ να σημειωθεί πως σύμφωνα με τον Κ. Κosik, κάθε έργο τέχνης έχει διπλό χαρακτήρα, αλλά αδιαίρετη ενότητα… δηλαδή από τη μια είναι έκφραση της πραγματικότητας και από την άλλη διαμορφώνει την πραγματικότητα, η οποία δεν υφίσταται παράλληλα με το έργο, αλλά αποκλειστικά και μόνο στο έργο. Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία της Ιστορίας της Τέχνης, δεν μπορούμε να αναλύσουμε «το έργο αυτό καθαυτό», γι’ αυτό και πάντα το προσεγγίζουμε από τη δική μας οπτική. Στην ευνοϊκότερη περίπτωση η ανίχνευση του αντικειμένου εξυπηρετεί την αυτογνωσία κι αντίστροφα η αυτογνωσία μας βοηθά στην ανίχνευση του αντικειμένου.

Το να προσεγγίσεις ένα σουρεαλιστικό έργο είναι σαφώς ένα δυσνόητο κομμάτι της τέχνης, όσο καλά κι αν γνωρίζεις τον καλλιτέχνη, το ιστορικό υπόβαθρο και τις σύγχρονες ψυχαναλυτικές θεωρίες. Το μόνο που αγαπούν οι σουρεαλιστές είναι η αστείρευτη κ ατέλειωτη φαντασία, γιατί είναι το μοναδικό κομμάτι του νου που δε θα τους προδώσει ποτέ.