Μαθήματα ζωγραφικής, Χίος 1981, του Γιάννη Τσαρούχη
Τα μαστιχόδεντρα: Σημείωμα για το βιβλίο «Μαθήματα ζωγραφικής, Χίος 1981» με ηχογραφημένες παραδόσεις του Γιάννη Τσαρούχη από τις εκδόσεις Άγρα.
Μήνας μαγεμένος ο Ιούλης. Η άνοιξη που όλα τα γκρέμισε τώρα αργά πεθαίνει. Του Ρεμπράντ τα ξέφωτα, φυτρώνουν εδώ και εκεί, κατά μήκος των επαρχιακών δρόμων που μας πηγαίνουν πίσω σε πατρίδες και χρόνια παιδικά. Και η αστική μας ενηλικίωση με το θάμπος και τη δόξα της τίποτε δεν μπορεί να κάνει για να αντιστρέψει τούτο το κύμα το βουβό που όλο επιστρέφει σε πατρίδες και τόπους προσωπικούς. Τα πλοία φορτώνουν ταξιδιώτες και ξανοίγονται στο πέλαγο. «Ρομίλντα” και άλλα εξωτικά ονόματα καραβιών μας παίρνουν μακριά, σε άλλα λιμάνια, σε μέρη ξεχασμένα, με προβλήτες ραγισμένες από τα τόσα καλοκαίρια. Και όλοι εμείς, με την χάρη του Οδυσσέα, στην περιπέτεια του ταξιδιού δοσμένοι. Να περιμένουμε λέει, τους Κύκλωπες και τους Λαιστρυγόνες να φανούν και εκείνοι στο πουθενά του παραμυθιού τους για πάντα αφοσιωμένοι. Ω, κάτι φεγγάρια πρωτόγνωρα και η Βερενίκη με τα καταρρακτώδη της μαλλιά χάδια να σκορπά, μες στην αγάπη της έναστρης νύχτας. Σε λίγο θα ξυπνήσει ο Αύγουστος και η Ευριδίκη πίσω θα κοιτάξει. Και ευθύς το καλοκαίρι που αγάπησες βαθιά, σπασμός θα γίνει, εκείνο το αλάλητο το τίποτε, η ανάμνηση που λένε και τα βιβλία των σοφών.
Χίος, 1981. Τα μαστιχόδεντρα φορτωμένα και οι γεωργοί να σκύβουν τρυφερά πάνω στους κορμούς, συλλέγοντας χρυσάφι. Ίδιος ο Ιούλης παντού, τότε και τώρα και πάντα. Μα στην Χίο μια τύχη αγαστή θα παραχωρήσει στους φοιτητές και τους εραστές της τέχνης, ένα σπάνιο συναπάντημα. Εμπρός τους, πίσω από τον ήχο του τζιτζικιού και την προσωπογραφία του σκληρού μεσημεριού, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο τελευταίος από τους σοφούς τούτου του τόπου, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, ξαναπιάνει το μίτο. Τρυφερά του το παραχωρεί μια Αριάδνη, ζωγραφισμένη από του Πολύγνωτου τις θείες αποχρώσεις. Και εκείνος πιάνει το τραγούδι που θα τον φέρει ως την εποποιία της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, εκείνης που κοσμεί τα μουσεία και τα δημόσια μέγαρα, ενσαρκώνοντας την ανθρώπινη φαντασία. Ο Τσαρούχης πιάνει από την αρχή την αφήγηση της τέχνης και δίχως να διεκδικεί τις δάφνες μιας αυθεντίας, ξαναλέει το παραμύθι. Για εκείνα που κάνανε τους ανθρώπους να γυρέψουν μια θεία αναπαράσταση ή πάλι μια αποτύπωση ρεαλιστική που να ταιριάζει στο όνειρο.
Ακούγοντας τον να μιλάει, μετέχει κανείς στη δικιά του σφαιρική εικόνα του κόσμου. Είναι σαν να βλέπεις έναν θόλο αστεροσκοπείου που περιέχει όλες του τις σκέψεις και τις πεποιθήσεις, όλες του τις αγάπες: τη ζωγραφική, το θέατρο με τα σκηνικά και τα κοστούμια του, τον Καραγκιόζη και βέβαια τον Πειραιά, το σκηνικό μέσα στο οποίο μεγάλωσε. Μίλαγε σαν χείμαρρος, και αυτό μπορεί να παραξενέψει κάποιον που δεν τον έχει ξανακούσει να μιλάει έτσι αυθόρμητα. Ο Τσαρούχης, όπως μου είπε κάποτε ένας φίλος ψυχαναλυτής, «είναι ο άνθρωπος που βρίσκεται επαφή με τα συναισθήματά του περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο που ξέρω»,
γράφει η Ευφροσύνη Δοξιάδη για τα Μαθήματα της Χίου που γνωρίζουν την επανέκδοση από τις εκδόσεις Άγρα. Στις λιγοστές φωτογραφίες που πλαισιώνουν τις ηχογραφήσεις από τις ομιλίες του Τσαρούχη, ο δάσκαλος μονάχος του, μες στο λευκό του κοστούμι, σαν άγγελος κατεβασμένος από τα μαδέρια του ουρανού. Ξέρει να σου πει τι δρόμους τράβηξε η αρχαία ελληνική τέχνη, ξέρει τι μονοπάτια θεία και ανθρώπινα μαζί πήρε η βυζαντινή τεχνοτροπία, πώς γεννήθηκε του Γκρέκο η ανθρωπιά και πώς γίνηκε το Τολέδο έτσι μεταφυσικό, πάνω στον βράχο της Ισπανίας. Ξέρει για τον Ντύρερ να πει, τον Ντα Βίντσι και τον Ινγκρ που στάθηκαν σπουδαίοι σχεδιαστές. Μα και για τον Τισανό, για τον Βερονέσε και τον Τιντορέτο γνωρίζει τα κλειδιά που ανοίξανε τα μονοπάτια του χρώματος. Από την αίθουσα του Ιωνικού Κέντρου της Χίου που έδωσε λίγη ελπίδα στους διαλυμένους πρόσφυγες του 1922, ο Τσαρούχης θα παραθέσει όλες εκείνες τις λεπτομέρειες που κουβάλησαν τις ιδέες της τέχνης ως τον σημερινό καιρό. Μα δεν θα διστάσει να ομολογήσει πως την πιο μεγάλη ζωγραφική την στερέωσαν άνθρωποι που αν και δεν δικαιώνουν σήμερα τον ρόλο του τεχνίτη, εντούτοις ελεύθερα και ολοκληρωμένα μετουσίωσαν στον καμβά την έκφραση και την προοπτική που συγκινεί. Μια ψυχή καθαρή θα αρκεί μες στους αιώνες για να θεμελιωθεί η μεγάλη τέχνη, εκείνη που φυσάει τον άνεμο της ανθρωπιάς πάνω στα ξερόχορτα της ζωής μας.
Τον καιρό που ακόμη γυρεύαμε να ορίσουμε την έννοια του ελληνικού ο Τσαρούχης στην έβδομη πια δεκαετία της ζωής του, κουβαλά το έπος του ’40, τον εμφύλιο και την δικτατορία, μια μεταπολίτευση και τα χνάρια της Ελλάδας που για πάντα αλλάζει. Στοιχεία εντοπίζει της συλλογικής μας ταυτότητας, της εκφρασμένης μες στην αιωνιότητα της τέχνης. «Είναι στις ιδιότητες της ελληνικής τέχνης να βλέπει πράγματα πέρα από τις αναπαραστάσεις”, θα πει ο ίδιος στα «Μαθήματα της Χίου. Και είναι σε τούτες τις μικρές, τις στέρεες φράσεις που βρίσκει η τέχνη τον εαυτό της. Είναι η έκφραση του κόσμου, μπολιασμένη με το μέτρο της διακόσμησης που στο διάβα του καιρού αποκτά μια ιδιότητα μυστηριώδη και ανεξήγητη. Μια τέχνη που τείνει το χέρι της στο μεταφυσικό και παραδίδει στον χρόνο τις μορφές και τα συμπλέγματα για να φθάσει μια μέρα στον ρεαλισμό, στο έργο το στέρεο, με τη σαφή ενότητα. Αυτό είναι όλο και όλο το απόσταγμα εκείνων των ημερών που ξαναζούν μια δεύτερη ζωή στα ράφια των βιβλιοπωλείων.
Τον κοιτάζω σε μια φωτογραφία από εκείνο τον καιρό. Τι τρυφερότητα και τι σιγουριά για την ανθρωπιά του. Έτσι όπως κάποτε αποθανάτισε την αστική Αθήνα, για να κρατήσει λέει ζωντανό αυτό που πάντα περνάει , με τον ίδιο, γοητευτικό τρόπο αναψηλαφεί θέματα μεγάλα, όπως η ελληνικότητα και ο Θεόφιλος, μέχρι και το μπαρόκ ή τις κομματιασμένες μορφές του κυβισμού. Και ακούγεται ως τις μέρες μας λαγαρή η φωνή του για εκείνον που θα σκύψει να πιει από το νεράκι της αστείρευτης πηγής του. Με φυσική ευαισθησία και με ένστικτο πιάνει το τραγούδι.
Οι εκδόσεις Άγρα με τα «Μαθήματα ζωγραφικής» προσφέρουν στο κοινό ένα σπάνιο εγχειρίδιο ελληνικότητας και καλλιτεχνικής ευαισθησίας, επαναφέροντας στο προσκήνιο τη σπάνια θρησκευτικότητα αυτού του μεγάλου Έλληνα. Που έτσι παράξοδα και αφοσιωμένα επέζησε του καιρού του για να φτάσει στο “σήμερα” με τις αρχές του απαραβίαστες. Αυτές που μέτρησαν τη ζωή «όχι εγκεφαλικά και ψυχρά, αλλά με αίσθημα και πρωτίστως, με έρωτα».
«Μαθήματα ζωγραφικής, Χίος, 1981», με ηχογραφημένες παραδόσεις του Γιάννη Τσαρούχη. Από τις εκδόσεις Άγρα, ένα βιβλίο σπάνιας αξίας για τους ανθρώπους του καιρού μας που παραδομένοι στη δικτατορία της μόδας, σαστίζουν εμπρός στο βάθος των διατυπώσεων του ζωγράφου, τελευταίου σε μια σειρά από σπάνιους τεχνίτες του χρώματος και της ιδέας.
Μαθήματα ζωγραφικής, Χίος 1981, του Γιάννη Τσαρούχη
Εκδόσεις Άγρα
σελ. 544
