Βιβλιοθήκη

Μαγεία, όνειρα, μεταμορφώσεις, παιχνίδια εξουσίας, έρωτας και πόλεμος. Το έργο του Marlon James «Μαύρος πάνθηρας Κόκκινος λύκος» (κυκλοφορεί απ’ τις εκδόσεις Αίολος σε μετάφραση Πάνου Τομαρά) έχει όλα εκείνα τα συστατικά που το κατατάσσουν αυτόματα στην κατηγορία της λογοτεχνίας του φανταστικού, ως ένα άξιο κληρονόμο σπουδαίων έργων όπως η «Μυθολογία της μέσης γης» του Tolkien ή το «Τραγούδι της φωτιάς και του πάγου» του Martin ή ο «Τροχός του χρόνου» του Jordan. Και ταυτόχρονα έχει κάτι τόσο ξεχωριστό ως βιβλίο, ένα τόσο ιδιαίτερο ύφος και ένα τόσο πλούσιο (και ανοίκειο σε μας τους δυτικούς) πολιτισμικό υπόβαθρο (αυτό της Αφρικανικής ιστορίας και πολιτισμού), που το καθιστούν αυτόματα ένα λαμπρό λογοτεχνικό έργο αξιώσεων που ξεφεύγει από τις νόρμες και τα στεγανά του λογοτεχνικού είδους και ύφους του φανταστικού.

Είναι σαφές ότι η λογοτεχνία του φανταστικού δεν είναι (και έχει πάψει να θεωρείται) παραλογοτεχνία. Είναι αναγνωρισμένο πλέον πως οι κόσμοι που μας συστήνει –με την πλούσια μυθολογία και ανθρωπογεωγραφία, με τον τεράστιο καμβά που διατίθεται προς εξερεύνηση βασικών θεμάτων όπως το κακό, η εξουσία, ο έρωτας, ο πόλεμος, η διαφορετικότητα ή το μεταφυσικό, με τις μεγάλες δυνατότητες να αναπτύσσει και να εμβαθύνει σε μια ευρεία ποικιλία χαρακτήρων– είναι κόσμοι οι οποίοι όχι μόνο εκτιμώνται βαθιά από το αναγνωστικό κοινό αλλά και χαίρουν των επαίνων και της προσοχής συγγραφέων και κριτικών. Έτσι, εκτός από ανεξάντλητη πηγή προς εκμετάλλευση από τις πολιτισμικές βιομηχανίες (βλ. π.χ. τη βιομηχανία του κινηματογράφου ή της τηλεόρασης που επενδύει πλέον σε μεγάλα πρότζεκτ του φανταστικού), αυτού του είδους η λογοτεχνία έχει κερδίσει σαφώς –τουλάχιστον εκείνα τα πιο καλοδουλεμένα αντιπροσωπευτικά της έργα– την προσοχή και την εκτίμηση ακόμη και των πιο δύσκολων αναγνωστών οι οποίοι φαίνεται να επιδοκιμάζουν το βάθος, το εύρος και την πολυπλοκότητα της.

Βέβαια, αληθεύει ότι σε μεγάλο βαθμό η λογοτεχνία του φανταστικού λειτουργεί κάπως αυτοματοποιημένα, όπως συμβαίνει και με ορισμένα άλλα είδη όπως το αστυνομικό ή η αισθηματική λογοτεχνία. Αυτό σημαίνει ότι εν πολλοίς τα έργα που κατατάσσονται σε συγκεκριμένα είδη επιδιώκουν συχνά να ικανοποιούν τους «κανόνες» και τον ορίζοντα των προσδοκιών που ορίζει το ίδιο το είδος. Με άλλα λόγια, συμβαίνει στη λογοτεχνία του φανταστικού να υπάρχουν δεδομένες προσδοκίες από τη μεριά των αναγνωστών: το κάθε βιβλίο αναμένεται να χαρακτηρίζεται από γνωρίσματα και να περιέχει συγκεκριμένα μοτίβα. Τέτοια μοτίβα είναι ενδεικτικά: προφητείες, συστήματα μαγείας, ετερόκλητες «συντροφιές» από ήρωες σε μια αποστολή, αρχετυπικοί κακοί, ταξίδια-περιπέτειες που ακολουθούν συγκεκριμένα στάδια κ.ο.κ. Αυτός ο «κανόνας» που αφορά τη λογοτεχνία του φανταστικού είναι γενικευμένος, και μπορεί να θεωρηθεί ότι σε κάποιο βαθμό υπονομεύει τις ίδιες τις αξιώσεις ποιότητας που μπορεί να έχει ένα λογοτεχνικό κείμενο. Για παράδειγμα, παραδοσιακές λογοτεχνικές «αρετές» όπως η πρόκληση ανοικείωσης ή η αρετή της δυσκολίας (που κάνει το κείμενο να αντιστέκεται στον αναγνώστη, να τον ωθεί στα όρια της κατανόησης και να μην προσφέρεται για εύκολη «πέψη») αποδεικνύονται τελικά απρόσιτες για τα έργα του φανταστικού που απλώς αναπαράγουν το είδος και τις φόρμες του.

Παρ’ όλα αυτά –και κάπως έτσι έρχομαι στο έργο του Marlon James–, αρκετά είναι εκείνα τα έργα που, ενώ φαίνονται να χαρακτηρίζονται από τα συστατικά γνωρίσματα του είδους, πετυχαίνουν να κερδίζουν το στοίχημα της ποιότητας. Ένα παράδειγμα είναι και η σειρά «Το τραγούδι της φωτιάς και του πάγου» του George R.R. Martin (στην οποία βασίστηκε το τηλεοπτικό “Game of Thrones”) που επαινέθηκε για τις πολλές αρετές της, όπως η ικανότητα να «χωνεύει» διάφορες ιστορικές περιόδους και πολιτισμικά σύμπαντα και να δημιουργεί έναν απαισιόδοξο αλλά και ρεαλιστικό κόσμο που αποτυπώνει εξαιρετικά τις περιπλοκότητες, τη βιαιότητα, και τα αδιέξοδα της εξουσίας – αλλάζοντας μάλιστα κάπως έτσι και τα δεδομένα όσον αφορά την πρόσληψη του φανταστικού σε παγκόσμιο επίπεδο. Το μυθιστόρημα «Μαύρος πάνθηρας Κόκκινος λύκος», που είναι ο πρώτος τόμος μιας τριλογίας, είναι άλλο ένα τέτοιο παραδειγματικό έργο. Σε αυτό, ο συγγραφέας (ο οποίος υπήρξε στο παρελθόν υποψήφιος για βραβείο Booker) κατορθώνει να ακολουθήσει σε ένα βαθμό τις νόρμες του είδους του φανταστικού και να τις συνδυάσει με μία καταπληκτική γλώσσα και ύφος (που φέρει σαφές το αποτύπωμα της προφορικότητας της αφρικανικής λογοτεχνίας) μαζί με τον πλούτο του ιστορικο-πολιτισμικού υποβάθρου και των εμπειριών της Αφρικής. Κατ’ αυτό τον τρόπο, παραδίδει στον αναγνώστη ένα κείμενο που είναι τόσο αισθητικά ακαταμάχητο όσο και αφηγηματικά δαιδαλώδες και άκρως ενδιαφέρον, πετυχαίνοντας να δώσει σάρκα και οστά σε έναν μαγεμένο (αλλά και σκοτεινό) από άκρη σε άκρη κόσμο – όπως είναι και οι κόσμοι που απαιτεί αυτού του είδους η λογοτεχνία εν γένει.

Η ιστορία του μυθιστορήματος αφορά τον κεντρικό ήρωα, τον Ιχνηλάτη, ο οποίος προσλαμβάνεται από ορισμένα μυστηριώδη πρόσωπα για να εντοπίσει και να φέρει πίσω ένα αγόρι το οποίο έχει πέσει θύμα απαγωγής. Ο Ιχνηλάτης (ο οποίος είναι προικισμένος με μια υπερφυσικά ευαίσθητη μύτη και μπορεί να εντοπίζει οτιδήποτε έχει μυρίσει τουλάχιστον μία φορά) γίνεται έτσι μέλος μιας ετερόκλητης ομάδας ατόμων που έχουν προσληφθεί για τον ίδιο λόγο. Ωστόσο, γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει ένα μυστήριο πέπλο και πολλά μυστικά σχετικά με την υπόθεση αυτή της απαγωγής, που αφορούν τόσο την ταυτότητα του παιδιού όσο και τη σκοπιμότητα της αποστολής και τις επιδιώξεις αυτών που συμμετέχουν σε αυτή. Ο James, βασίζοντας το μυθιστόρημά του σε αυτή τη βασική αποστολή –η οποία γρήγορα γίνεται σαφές ότι έχει ευρύτερη, κοσμοϊστορική σημασία–, χτίζει πάνω σε αυτό το θεμέλιο μια πολυεπίπεδη ιστορία. Με παραπομπές τόσο στο παρελθόν -κυρίως- αλλά και στο μέλλον, ο συγγραφέας καταφέρνει να ξετυλίξει μια ιστορία που αφορά ζητήματα οικογένειας, ζητήματα πολιτικής και εξουσίας, αλλά και ζητήματα ταυτοτήτων. Συγκεκριμένα, ο James κατορθώνει  να πλάσει χαρακτήρες από σάρκα και οστά, χαρακτήρες με επιθυμίες και ευαισθησίες και φανερούς και κρυφούς σκοπούς. Και αυτοί οι χαρακτήρες κινούνται μέσα σε έναν πολύπλοκο κόσμο, όπου συγκρούονται δυνάμεις -φυσικές ή υπερφυσικές- με διαφορετικές ατζέντες και συμφέροντα, δυνάμεις οι οποίες δεν είναι ξεκάθαρα καλές ή κακές.

Αυτή είναι και μια σοβαρή επιτυχία του συγγραφέα, να εστιάσει στον άνθρωπο και πώς αυτός μάχεται να κερδίσει την προσωπική του ταυτότητα και τη θέση του σε έναν κόσμο σε διαρκή αναβρασμό. Ο Ιχνηλάτης είναι ένας περίπλοκος χαρακτήρας, ο οποίος αγωνίζεται, καθ’ όλη τη διάρκεια του βιβλίου, να βρει ένα σκοπό στη ζωή του, να στερεώσει την ταυτότητά του, να μπορέσει να δει τι θέλει και πού ανήκει. Ξεκινά ευρισκόμενος διαρκώς σε απορία: απορία για τη σχέση του με τον κοινωνικό του περίγυρο και την οικογένειά του, απορία για τα θέλω του, απορία για το τι να πιστέψει, απορία για την πορεία του στον κόσμο. Ήδη από την αρχή, φαίνεται πως ο Ιχνηλάτης παλεύει να χτίσει συνδέσεις με τους άλλους, παλεύει να αγαπήσει και να αγαπηθεί, παλεύει να βρει την οικογένειά του (όποια τελικά είναι αυτή) και να μην τη χάσει. Βρίσκεται συνεχώς σε αγώνα να ισορροπήσει ανάμεσα στη διστακτικότητα και τα τραύματά του και στη βαθιά του επιθυμία να αφεθεί. Και αυτή η αποστολή στην οποία συμμετέχει μεταμορφώνεται σε έναν άθλο να βρει την ταυτότητά του αυτή, όσο κι αν αποδεικνύεται ότι ο άθλος είναι επώδυνος…

Ταυτόχρονα, όμως, η ιστορία του μυθιστορήματος δεν είναι μόνο για τον προσωπικό αγώνα του ατόμου. Στην προσπάθεια διαμόρφωσης μιας ταυτότητας και ενός σκοπού, το άτομο αμέσως-αμέσως έρχεται αντιμέτωπο με τον κόσμο. Ο Ιχνηλάτης καταλαβαίνει ότι παλεύει σε έναν κόσμο που είναι πολύ πιο περίπλοκος, μυστηριώδης, και σκληρός απ’ ό,τι μπορεί να νομίζει κανείς – και το καταλαβαίνει αυτό ήδη από πολύ νωρίς. Πρόκειται για έναν κόσμο όπου οι υπερφυσικές οντότητες και οι εξωανθρώπινες δυνάμεις είναι πάντοτε παρούσες και έχουν λόγο στα ανθρώπινα (Αυτό διαφαίνεται άλλωστε και στην αφρικανική κουλτούρα από την οποία εμπνέεται σαφώς ο James· μια κουλτούρα με έντονα ενίοτε τα ανιμιστικά στοιχεία, με διάχυτη την αντίληψη για συν-ύπαρξη ανθρώπου και Φύσης σε μια αδιάσπαστη ισορροπία, με πίστη στην επικοινωνία και τη «συγχώνευση» του φυσικού και υπερφυσικού με το ανθρώπινο.). Πρόκειται για έναν κόσμο όπου επίσης το παράλογο, το ανεξήγητο και το βίαιο είναι μια καθημερινότητα  που τα άτομα καλούνται να αντιμετωπίσουν ή να υποστούν. Επίσης, πρόκειται για έναν κόσμο όπου οι ίδιοι οι άνθρωποι έρχονται σε διαμάχη για την εξουσία, για τα συμφέροντά τους, αλλά και για μεγαλύτερα ζητήματα πολιτικής φύσης, διαμορφώνοντας έτσι τα κοινωνικά και συλλογικά συμφραζόμενα στα οποία εμπλέκονται οι προσωπικές τύχες του κάθε ατόμου. Πρόκειται τέλος για έναν κόσμο «γνήσιας», ωμής βίας και σκληρότητας, έναν κόσμο όπου ο νόμος του ισχυρού είναι διαρκώς κρεμάμενος πάνω απ’ όλα σαν δαμόκλειος σπάθη, όπου οι άνθρωποι μπορεί να αποδειχτούν τα χειρότερα όντα… Και ακριβώς μέσα σε έναν τέτοιο κόσμο, ο James επιδιώκει να διαπραγματευτεί -κυρίως- αυτή την έννοια της οικογένειας και των δεσμών, στα πλέγματα των οποίων πιάνεται κάθε φορά το άτομο.

Το έργο «Μαύρος πάνθηρας Κόκκινος λύκος» είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα. Είναι ένα έργο λογοτεχνίας του φανταστικού που αποτυπώνει εξαιρετικά την πάλη του ανθρώπου με τον κόσμο που και τον περιέχει και τον ξεπερνά, έναν κόσμο στον οποίο προσπαθεί να βρει έναν τρόπο να ανήκει – αν αυτό καταστεί δυνατό… Και επιπρόσθετα -και με αυτό θέλω να κλείσω-, είναι ένα μυθιστόρημα που έχει «χωνέψει» τέλεια ένα πολύ ιδιαίτερο ύφος αφήγησης: ένα ύφος που ενσωματώνει την παρατακτικότητα και τη φαινομενική απλότητα της προφορικής γλώσσας (υπό τη φανερή επήρεια της μαύρης κουλτούρας), κατορθώνοντας έτσι να δώσει ζωντάνια, παραστατικότητα και αυθεντικότητα στα αφηγούμενα ώστε να υπογραμμίζεται έντονα η δυναμική επίδρασή τους στον/στην αναγνώστη/στρια. Έτσι, λοιπόν, το «Μαύρος πάνθηρας Κόκκινος λύκος» καθίσταται ένα εξαιρετικό και πυκνό μυθιστόρημα του φανταστικού, το οποίο εκτός από το βάθος του μύθου του χαρακτηρίζεται και από την ένταση της αισθητικής του γλώσσας.