Λόγος + Τέχνη

Εκεί είχα μιλήσει για τον τρόπο που μπορούν καλά δείγματα αυτής της λογοτεχνίας να στήνουν κόσμους, να διαπραγματεύονται μέσα από το φανταστικό διάφορα μείζονα ζητήματα ή να δημιουργούν εμβυθιστικές αναγνωστικές εμπειρίες (συχνά για διαφυγή και χαλάρωση) οι οποίες ταυτόχρονα βοηθούν ίσως στο να βιώνει και να διαπραγματεύεται παράλληλα ο αναγνώστης και ιδιαίτερα ή «μεγάλα» θέματα (όπως είναι το μη ορθολογικό στοιχείο). Αυτή τη φορά η επιστροφή στο χώρο αυτού του είδους της λογοτεχνίας, αν και στο ίδιο περίπου κλίμα και μήκος κύματος, γίνεται με αφορμή τη σειρά των ιστοριών της «Γαιοθάλασσας» της σπουδαίας Ursula Le Guin (1929-2018), συγγραφέα πολλών κειμένων λογοτεχνίας του φανταστικού αλλά και επιστημονικής φαντασίας. Ο λόγος είναι γιατί τα μυθιστορήματά της κατάφεραν να οριοθετήσουν, εντός του σύμπαντος των έργων της φανταστικής λογοτεχνίας, ένα πολύ ξεχωριστό δικό τους χώρο: τα έργα με τις ιστορίες της «Γαιοθάλασσας» καταφέρνουν να αποκοπούν από ειδολογικούς μανιερισμούς και σχηματικότητες και φέρνουν με την αφήγησή τους έναν αέρα πλουσιότερης και πιο φιλοσοφημένης φαντασίας.

Ο κύκλος της «Γαιοθάλασσας», όπως αναφέρονται σε αυτόν οι αναγνώστες (κατά τον όρο της κλασικής φιλολογίας που παραπέμπει στους επικούς κύκλους των ιστοριών), αποτελείται στην ουσία από πέντε μυθιστορήματα και μια συλλογή ιστοριών: «Ο μάγος της Γαιοθάλασσας», «Οι τάφοι του Ατουάν», «Η πιο μακρινή ακτή», «Τεχάνου», «Ο άλλος άνεμος» και «Ιστορίες της Γαιοθάλασσας» αντίστοιχα (κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αίολος). Τα βιβλία αυτά ακολουθούν μια σειρά βασικών χαρακτήρων και τις περιπέτειες που έχουν στη διαδρομή της ζωής τους εντός του φανταστικού αρχιπελάγους της Γαιοθάλασσας, μιας ηπείρου που αποτελείται αποκλειστικά από μικρά και μεγαλύτερα νησιά εν μέσω ενός ωκεανού τα πέρατα του οποίου έχουν παραμείνει ανεξερεύνητα.

Ξεκινώντας από αυτό το στοιχείο, είναι σαφές ότι ο κύκλος της «Γαιοθάλασσας» είναι ένα μεγάλο σάγκα (για να χρησιμοποιήσω τον προσφιλή όρο στους αναγνώστες και κριτικούς τέτοιων λογοτεχνικών ή άλλων αφηγήσεων) που εμπίπτει ξεκάθαρα στη λογοτεχνία του φανταστικού: αυτοτελές επινοημένο σύμπαν με δικούς του νόμους (ιδιαίτερη γεωγραφία, πολιτισμούς, μύθους, θρησκείες, ιστορίες, ανθρώπινες φυλές κτλ. κτλ.), ύπαρξη και χρήση μαγείας, φανταστικά πλάσματα… Σε αυτά τα στοιχεία της λογοτεχνίας του φανταστικού ας προστεθεί και ένα ακόμη θεμελιώδες, η ύπαρξη και συνεχής απειλή του Κακού, που είναι πάντοτε παρόν στις φανταστικές πλοκές. Ωστόσο, το σύμπαν που έπλασε η Le Guin σταματάει να θυμίζει τις γνωστές -και συχνά σχηματικές ως προς τα δομικά τους στοιχεία- πλοκές που συνηθίζονται στις αφηγήσεις τέτοιου είδους (ας θυμηθούμε τους τρόπους που στήνουν τις πλοκές τους έργα όπως «Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών» ή «Το τραγούδι της φωτιάς και του πάγου» [η σειρά βιβλίων που βασίστηκε το “Game of Thrones”], όπου τα διακυβεύματα και ο τρόπος ανάπτυξης της ιστορίας και των χαρακτήρων, από τη μια, και η διαχείριση της μυθολογίας και του μαγικού στοιχείου, από την άλλη, γίνονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο). Διαβάζοντας τον κύκλο της «Γαιοθάλασσας» καταλαβαίνει κανείς πως η Le Guin ήθελε να επιτύχει κάτι εντελώς διαφορετικό και αυτό επηρέασε ριζικά και τη δόμηση και τη φύση της ιστορίας. Αν μπορούσα να το θέσω με έναν συγκεκριμένο τρόπο θα έλεγα το εξής: η Le Guin γράφει μια πιο φιλοσοφικού τύπου ιστορία και αυτό προσδίδει στο έργο της μια αφαιρετικότητα και μια ιδιαίτερη πραγμάτευση των νόμων και των προσώπων του κόσμου της κατά τη διαδικασία του world-building.

Το χαρακτηριστικό αυτό γίνεται ξεκάθαρο κατ’ εμέ με δύο τρόπους. Ο ένας -ελάσσων- είναι αφηγηματικός και αφορά την πλοκή. Σε αντίθεση με τον «κανόνα», η Le Guin δεν επαφίεται σε μια πολυδαίδαλη πλοκή με ιστορίες και παρα-ιστορίες ή με πολλαπλά πρόσωπα και τόπους και αλληλοσυνδεόμενα επίπεδα δράσης και οπτικές. Αυτό που κάνει πολύ καλά λόγου χάρη ο George R.R. Martin στη δική του σειρά φαντασίας για τον κόσμο του Westeros, επιμένοντας να προσθέτει διαρκώς καινούργια στρώματα και υπο-κόσμους και να τα συνυφαίνει με νήματα πλοκής, για να παραδώσει στο τέλος ένα σύνθετο φανταστικό σύμπαν με δικά του χαρακτηριστικά, συμφέρονται και διακυβεύματα, δεν είναι ο τρόπος της Le Guin. Αντίθετα, για εκείνη οι πλοκές και οι ιστορίες της «Γαιοθάλασσας» είναι πολύ πιο απλές, λιτές και ξεκάθαρες και, ουσιαστικά, πολύ πιο «ευθύγραμμες» και γρήγορες όπως εξελίσσονται – χωρίς αυτό να αφαιρεί καθόλου από τη γοητεία και την πολυπλοκότητα του φανταστικού της κόσμου. Η Le Guin κατορθώνει να παραδίδει σχετικά συμπαγείς αλλά με ρυθμό ιστορίες.

Ο δεύτερος λόγος -που συμπληρώνει τον πρώτο και αποτελεί το μείζον πλεονέκτημα του κύκλου της «Γαιοθάλασσας» για μένα- για τον οποίο οφείλουμε να είμαστε ευγνώμονες στη Le Guin είναι η φιλοσοφία του σύμπαντός της. Η συγγραφέας, ακολουθώντας τους κανόνες εμπλέκει στην ιστορία της τη μαγεία και το Κακό, αλλά το κάνει με έναν τρόπο που φτάνει πολύ βαθιά, στον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξης και του πώς την αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος. Αυτό γιατί στην ουσία, ολόκληρη η μυθολογία που πλέκεται γύρω από τον κόσμο της «Γαιοθάλασσας» έχει να κάνει με το πώς ο άνθρωπος προσπαθεί να συλλάβει, να ελέγξει ή να αξιολογήσει την ύπαρξη σαν φαινόμενο. Αυτό είναι σαφές αρχικά στο ίδιο το σύστημα της μαγείας που δημιουργεί η Le Guin, το οποίο είναι ένα σύστημα ιδιαίτερο από τη στιγμή που ο πυρήνας τους βρίσκεται απλά και μόνο στη γλώσσα και τη χρήση του ονόματος ως μέσο να ορίζουμε τον κόσμο μας. Ξεκινώντας από την απλή ιδέα ότι το να βρίσκεις την πιο εύστοχη, την «πραγματική» ορολογία, τα «πραγματικά» ονόματα για να ορίζεις τα πράγματα φέρνει ουσιαστικά κατανόηση της ουσίας και άρα έλεγχο της πραγματικότητας που βιώνουμε, η Le Guin κατασκευάζει το δικό της φανταστικό όραμα. Όντας προφανώς επηρεασμένη από τις διάφορες τάσεις της φιλοσοφίας της γλώσσας (π.χ. μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει φευγαλέα αποχρώσεις του Wittgenstein) και ακολουθώντας και τις φιλοσοφικές εξελίξεις με την αποδόμηση και το μετα-μοντερνισμό (που αμφισβητούν την καθαρή ικανότητα της γλώσσας να αντικατοπτρίζει τον κόσμο), η Le Guin εμποτίζει τη λογοτεχνία του φανταστικού με πολύ σημαντικούς προβληματισμούς για το τι σημαίνει να ελέγχουμε και να κατανοούμε τον κόσμο ως άνθρωποι. Και αυτό το συνεχίζει και με την πραγμάτευση του Κακού στο έργο της. Αρνούμενη να προσωποποιήσει το Κακό ή να καταλήξει σε μια αφήγηση όπου υπάρχει αυτή η σαφής αντιπαράθεση του Καλού με το Κακό, που παίρνει διαστάσεις πολέμου παραδείγματος χάρη στον οποίο εμπλέκεται όλος ο κόσμος, η Le Guin πηγαίνει σε μια άλλη κατεύθυνση. Στον κύκλο της «Γαιοθάλασσας» το Κακό και πάλι συνδέεται και πηγάζει από τον τρόπο που οι απλοί άνθρωποι αξιοποιούν τη δύναμή τους, και από τον τρόπο που ουσιαστικά επιλέγουν να αντιλαμβάνονται την ύπαρξη και το θάνατο, τον τρόπο που διαχειρίζονται και προσπαθούν να ελέγξουν ή να ταξινομήσουν τη ζωή. Στην ουσία του, το Κακό για την Le Guin πάντοτε υπάρχει και αφορά όχι τόσο σπουδαίες επιλογές και θυσίες ή περίπλοκες πλοκές όπου τα άτομα καλούνται να δράσουν με μεγάλα διακυβεύματα, όσο ζητήματα σχετικά με τους τρόπους που συνδεόμαστε οι άνθρωποι με τη ζωή μας, τον τρόπο που θέλουμε να παράγουμε νόημα από τις εμπειρίες μας και τη διαδρομή μας στον κόσμο: το κακό είναι πάντοτε υπαρξιακό, με έναν τρόπο σχετικό με τον ψυχικό μας προσανατολισμό και όχι με την έννοια μιας μαζικής σωτηρίας ή καταστροφής.

Χωρίς λοιπόν να προσπαθεί να δημιουργήσει ένα πολύπλοκο σύμπαν με τον κλασικό τρόπο αφήγησης (δηλαδή με έναν τρόπο πιο «ρεαλιστικό» που αφορά την λεπτομερή καταγραφή των λεπτομερειών της πραγματικότητας αυτού του σύμπαντος), η Ursula Le Guin πετυχαίνει εντούτοις στον κύκλο της «Γαιοθάλασσας» να αποτυπώσει μια πιο βαθιά πολυπλοκότητα. Αυτή έχει έναν χαρακτήρα ξεκάθαρα φιλοσοφημένο, εφόσον στόχευση είναι περισσότερο η αποτύπωση των διαφορετικών τρόπων αντίληψης της ζωής (και των συνεπειών τους). Από αυτή την άποψη -και όχι μόνο- η λογοτεχνία του φανταστικού οφείλει πολλά στη σπουδαία Αμερικανίδα συγγραφέα.