Άλλαι Τέχναι

Αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο στάθηκε η νέα έκθεση του Βρετανικού Μουσείου Η τέχνη της εποχής των παγετώνων: Άφιξη της μοντέρνας σκέψης. Μια έκθεση η οποία προσπαθεί να δείξει ότι η ανάγκη για έκφραση και δημιουργικότητα μέσα από τη φαντασία και την απλοποίηση της φόρμας έχει τις ρίζες της πολύ πίσω στον χρόνο. «Πρωτόγονα» γλυπτά συνδιαλέγονται με έργα του Ματίς και του Πικάσο και μας αποδεικνύουν ότι στην τέχνη δεν υπάρχει παρθενογένεση.

Η αφαίρεση, ένα τεράστιο κεφάλαιο στην ιστορία της τέχνης, θα μας απασχολήσει και σε μελλοντικά άρθρα. Ωστόσο, η έκθεση αυτή αποτελεί μια καταπληκτική ευκαιρία να τονιστεί το ότι η αφαίρεση δεν είναι κάτι που πρέπει να προκαλεί αμηχανία ή περιφρόνηση. Είναι η αρχική μορφή έκφρασης των καλλιτεχνικών ανησυχιών του ανθρώπου, της ανάγκης του για επικοινωνία και αποτύπωσης του κόσμου του. Η φανερή δεξιοτεχνία με την οποία οι πρώτοι καλλιτέχνες του ανθρώπινου είδους χειρίζονται κυρίως τα γλυπτά τους (συνήθως από οστά ζώων, μαμούθ, κέρατα τάρανδου) προκαλεί θαυμασμό. Υπέροχο παράδειγμα αποτελεί ο Λεοντάνθρωπος, ένα τεχνούργημα κατασκευασμένο από οστό μαμούθ που για χρόνια περίμενε να ανακαλυφθεί σε ένα σπήλαιο της Γερμανίας. Το γλυπτό που βρέθηκε κομματιασμένο σε πολλά μικρά θραύσματα και συγκολλήθηκε μετά από χρόνια, απεικονίζει μια ανθρώπινη μορφή με κεφάλι λιονταριού. Το συγκλονιστικό είναι ότι το κομψοτέχνημα αυτό χρονολογήθηκε μετά από πολυετείς έρευνες στα 40.000 π.Χ.! Η σύλληψη της πραγματικότητας από τον πρωτόγονο καλλιτέχνη και η μεταφορά αυτής σε ένα μαγικό επίπεδο, σουρεαλιστικό θα τολμούσαμε να πούμε, δείχνει με τον καλύτερο τρόπο ότι η μοντέρνα σκέψη είναι βαθειά ριζωμένη στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Έκπληξη προκαλούν τα περισσότερα από τα αρχέγονα γλυπτά, σπάνια εκθέματα, για το πώς κατορθώνουν να έχουν μια έντονη ιδεολογική φόρτιση παρά την απλοποίηση της φόρμας τους. Οι αναπαραστατικές λεπτομέρειες λείπουν, όπως και στα περισσότερα σύγχρονα αφαιρετικά έργα, όμως επικοινωνούν με τον θεατή σαν να είναι σύγχρονά του και όχι, σαν να κατασκευάστηκαν πριν από 20.000 χρόνια.

Οι γυναικείες φιγούρες με έντονα αποδοσμένα τα χαρακτηριστικά γονιμότητας, γνωστές και ως Αφροδίτες της παλαιολιθικής εποχής, δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τις ξαπλωμένες φιγούρες του Χένρυ Μουρ. Οι ζωόμορφες φιγούρες, είτε σαν γλυπτά, είτε σαν σχέδια σε επιφάνειες, όπως οι πασίγνωστες βραχογραφίες, θυμίζουν τις δισδιάστατες κατακτήσεις των καλλιτεχνών των αρχών του 20ου αιώνα. Να μην ξεχνάμε φυσικά και τα κυκλαδίτικα ειδώλια τα οποία επηρέασαν τη μοντέρνα γλυπτική και ζωγραφική, κυρίως του Πικάσο και του κύκλου του, πολύ περισσότερο από όσο νομίζουμε. Η απόλυτη σχηματοποίηση των χαρακτηριστικών του προσώπου και του σώματος σε ένα τόσο έντονα συμπυκνωμένο ιδεολογικά έργο είναι η πεμπτουσία της αφαίρεσης διαχρονικά. Η προϊστορία της αφαίρεσης με τη μοντέρνα έννοια έχει πολλούς σταθμούς, οι οποίοι είναι αδύνατον να αναφερθούν σε ένα άρθρο. Ωστόσο εδώ θα ήθελα να σταθούμε σε ένα σημείο του «Άγνωστου Αριστούργημα» του Μπαλζάκ όπου ο γέρος ζωγράφος διακηρύσσει: «Η αποστολή της τέχνης δεν είναι να αντιγράφει τη φύση, αλλά να την εκφράζει».

Η αυθεντική πηγή της ανθρώπινης δημιουργικότητας αναζητήθηκε από πολλούς νεωτερικούς καλλιτέχνες στην πρωτόγονη τέχνη. Η αξιοσημείωτη ομοιότητα στο πέρασμα χιλιάδων χρόνων στη σκέψη και στην έκφραση είναι η καλύτερη απόδειξη ότι η αφαιρετική τέχνη δεν πρέπει να μας ξενίζει, αλλά να μας γυρνά πίσω, μέσω της αυτογνωσίας, στην ίδια μας τη φύση.

Εικόνα 1: Γυναικεία φιγούρα από στεατίτη, 20.000 π.Χ.
Εικόνα 2: Γυναικεία φιγούρα γονιμότητας από πηλό, περίπου 20.000 π.Χ.

Η έκθεση «Ice Age Art: Arrival of the modern mind» στο Βρετανικό Μουσείο θα διαρκέσει μέχρι τις 26 Μαΐου 2013.

Lewis-Williams J. David, “The mind in the cave: consciousness and the origins of art”, Thames and Hudson 2004