Βιβλιοθήκη

Καλώς ή κακώς, οι περισσότεροι γνωρίζουν τον Melville ως τον συγγραφέα του “Moby Dick”, που είναι πράγματι το σημαντικότερο έργο του και τον έχει αναδείξει ως τον σημαντικότερο Αμερικανό λογοτέχνη. Από τα βιογραφικά του στοιχεία, αυτό που ίσως ξεχωρίζει είναι η εργασία του στα καράβια, από νεαρή ηλικία, κάνοντας διατλαντικά ταξίδια. Από τα πρώτα του βιβλία, ακόμα, τις δεκαετίες του 1840 και 1850 (“Typee”, “Omoo”, “Redburn” και “White-Jacket”), μεταφέρει στο χαρτί τις εμπειρίες του και γνωρίζει τεράστια εμπορική επιτυχία ως συγγραφέας ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Ήδη όμως από το “Moby Dick”, το ενδιαφέρον του κοινού μειώνεται δραματικά, με αποτέλεσμα ο Melville να πεθάνει το 1891, άγνωστος μεταξυ αγνώστων. Αλλά παρόλο που ο ίδιος ήρθε σε ρήξη με το έργο του (βλ. την ανάλυση στο επίμετρο περί «όψιμου ύφους»), αναγνωρίστηκε μετά θάνατον. Μάλιστα, το «Μπίλλυ Μπαντ», το τελευταίο του έργο, εκδόθηκε για πρώτη φορά μετά το θάνατό του, το 1924, και έφτασε να αναγνωριστεί ως η σημαντικότερη νουβέλα της αμερικανικής λογοτεχνίας.

Η υπόθεση τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν ο Μπίλλυ Μπαντ, νεαρός ναύτης του εμπορικού πλοίου “Rights of Man” (δικαιώματα του ανθρώπου), στρατολογείται σε ένα βρετανικό πολεμικό πλοίο με το όνομα “Bellipotent” (το πολεμοχαρές). Πριν τη στρατολόγησή του, ο Μπίλλυ λατρευόταν από το υπόλοιπο πλήρωμα, τόσο για τη δύναμη και την ομορφιά του, όσο και για το ήθος και την εργατικότητά του. Η καθημερινότητά του, όμως, στο βρετανικό πολεμικό είναι κάθε άλλο παρά ειδυλλιακή. Ο οπλονόμος Κλάγκαρτ θα τον κατηγορήσει για απόπειρα υποκίνησης ανταρσίας και ο καπετάνιος Βιέρ καλείται να βρει την αλήθεια πίσω από τις κατηγορίες που απειλούν και διασαλεύουν την πειθαρχία του πληρώματος.

Οι κύριοι χαρακτήρες του έργου είναι τρεις: o Μπίλλυ με την ομορφιά και το ήθος του διαδραματίζει τον ρόλο του μικρού Χριστού–του ιδεατού ανθρώπου· στο αντίθετο άκρο, ο οπλονόμος με την πονηριά και τη ζήλεια του για τον ωραίο και άσπιλο ναύτη, αντιπροσωπεύει τον κόσμο της «φυσικής κατάστασης», δηλαδή έναν κόσμο που επικρατεί το δίκαιο του ισχυρού και οι άνθρωποι δρουν με βάση τα ένστικτά τους· τέλος, ο καπετάνιος Βιέρ είναι ένας άνθρωπος μορφωμένος που «δεν έχει την εξουσία ως αυτοσκοπό», αλλά έχει υψηλή αίσθηση του ηθικού καθήκοντος. Σε εκείνον προσωποποιείται ο νέος κόσμος, αυτός του Διαφωτισμού που θεμελιώνεται στην πίστη στην ορθολογική συμπεριφορά του ατόμου. Και ένας τέταρτος «χαρακτήρας» είναι το υπόλοιπο πλήρωμα που θυμίζει Χορό αρχαίας τραγωδίας που εκφράζει το κοινό αίσθημα απέναντι στα τεκταινόμενα.

Η βασική θεματική του κειμένου είναι παραπάνω από μία, αλλά η διαμάχη μεταξύ καλού και κακού κυριαρχεί στο έργο με τους τρεις βασικούς χαρακτήρες να συμπληρώνουν την παλέτα της ανθρώπινης ηθικής συνείδησης: στον οπλονόμο προσωποποιείται το αρχετυπικό κακό, ο Μπίλλυ σαν νέος Χριστός παραδίδεται στην μοίρα του και ο καπετάνιος, σαν άλλος Πόντιος Πιλάτος, καλείται να λάβει απόφαση ως ηγέτης του πλοίου, ανεξαρτήτως της πραγματική αλήθειας και της ατομικής του συνείδησης.

Με βάση την ανάλυση των χαρακτήρων, μπορεί κανείς να τονίσει τη δικαιοπολιτική ερμηνεία του κειμένου. Συγκρίνοντας το όνομα του εμπορικού πλοίου (Rights of Man) από το οποίο στρατολογείται ο Μπίλλυ, με αυτό του πολεμικού Bellipotent, η στρατολόγηση φαίνεται να συμβολίζει την έκπτωση σε έναν προπολιτικό κόσμο και τα δύο πλοία την πολιτική και προπολιτική κοινωνία αντιστοίχως. Στο Bellipotent δεν ισχύουν οι νόμοι του αστικού κράτους, αλλά το δίκαιο της ανάγκης. Όπως τονίζεται στο κείμενο, οι αξιωματικοί του Βρετανικού Ναυτικού (μεταξύ αυτών και ο Καπετάνιος), ζουν υπό τον διαρκή φόβο της ανταρσίας, καθώς η πλοκή τοποθετείται χρονικά λίγα χρόνια μετά την ιστορική ανταρσία του Nore. Υπό αυτόν τον φόβο, λοιπόν, ο Μπίλλυ μπορεί να θυσιαστεί προς όφελος του σκοπού τους, της διατήρησης της πειθαρχίας, ενώ αντίθετα στο εμπορικό πλοίο, ο Μπίλλυ αποτελούσε άτομο θαυμασμού από ανωτέρους και μη· και ενώ κάποιος θα έλεγε ότι ο Melville θεωρεί ότι ο κόσμος του «Rights of Man» δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση, άλλος θα έλεγε ότι ο κόσμος του Bellipotent είναι αυτός που ζει τις τελευταίες του στιγμές.

Η ομοφυλοφυλία, όπως αυτή προβάλλεται στη νουβέλα, έχει, επίσης, απασχολήσει ιδιαίτερα τους κριτικούς. Ο νεαρός ναύτης δεν είναι μόνο ηθικά άσπιλος, αλλά και αισθητικά τέλειος, γι' αυτό αποτελεί και το αντικείμενο επιθυμίας όσων των περιβάλλουν. Από τις πρώτες σελίδες, τονίζεται ο θαυμασμός που γνωρίζει από τους υπόλοιπους άνδρες, ενώ υπάρχουν πολλοί υπαινιγμοί στο κείμενο για τη σχέση του με τον οπλονόμο Κλάγκαρτ («η μελαγχολική του έκφραση είχε επίσης μια χαρά τρυφερού πόθου, λες και ο Κλάγκαρτ θα μπορούσε ακόμα και να είχε αγαπήσει τον Μπίλλυ αν δεν στεκόταν εμπόδιο η μοίρα και η απαγόρευση»). Όπως μπορεί κανείς να διαβάσει και στο επίμετρο, το σεξουαλικό κίνητρο του οπλονόμου Κλάγκαρτ τονίζεται αρχικά από τον W.H. Auden, το 1950. Υπό τη σκοπιά αυτή, η νουβέλα ανεβαίνει και στην ομώνυμη όπερα του Benjamin Britten, ενώ μεταφέρεται και στον κινηματογράφο από τον Peter Ustinov (1962). Η συστηματοποιημένη ανάδειξη του ομοφυλοφιλικού στοιχείου του κειμένου, η ερωτική επιθυμία και οι διαφορετικές μορφές της στο χαρακτήρα του Κλάγκαρτ και αντίστοιχα στον Βιέρ, θα γίνουν, όμως, για πρώτη φορά από τη στοχάστρια σπουδών φύλου E.K. Sedgwick το 1990. Ο ομοφυλοφιλικός χαρακτήρας του κειμένου και ο ρόλος του βλέμματος απέναντι στο ανδρικό σώμα (αν και με διαφοροποιήσεις ως προς την πλοκή) αναδεικνύονται επίσης και στην ταινία της Clair Denis “Beau travail” (1999).

Συνοψίζοντας, το «Μπίλλυ Μπαντ» είναι ένα αδιαμφισβήτητο must read. Καθώς ήταν αρκετά χρόνια εξαντλημένο, και πολλοί περίμεναν διακαώς μια επανέκδοσή του, οι εκδόσεις Αντίποδες και οι μεταφραστές του Παναγιώτης Κεχαγιάς και Κώστας Σπαθαράκης θα ακούν σίγουρα πολλά ευχαριστώ και πολλά συγχαρητήρια από τους αναγνώστες τους.