Βιβλιοθήκη

Το 2016 ο διεθνώς αναγνωρισμένος και βραβευμένος (και με Νόμπελ) Τούρκος συγγραφέας Orhan Pamuk ξεκινά να γράφει για μια επιδημία πανούκλας, σε ένα φανταστικό νησί της Μεσογείου των αρχών του 20^ου αιώνα. Ούτε ο ίδιος δε θα φανταζόταν πόσο επίκαιρο θα ήταν το βιβλίο του λίγα χρόνια αργότερα με την πανδημία του κορωνοϊού. Έτσι, από το 2021 (οπότε και κυκλοφόρησε στην Τουρκία) και έκτοτε οι «Νύχτες πανούκλας» ήταν φυσικά αναμενόμενο να γίνουν αποδεκτές ως έργο που αφορά με τρόπους πολύ πιο άμεσους τις σύγχρονες κοινωνίες και τις καταστάσεις που βιώνουν. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μυθιστόρημα του Pamuk, πέραν του ότι προφανώς διαπραγματεύεται την ανθρώπινη κατάσταση εν καιρώ υγειονομικής κρίσης (που αποτελεί και υπαρξιακή κρίση εύλογα εφόσον απειλεί τη ζωή), είναι και ένα έργο που σκάβει βαθύτερα και προσπαθεί να αναλύσει θέματα όπως η κοινωνικοπολιτική οργάνωση, η ηγεσία, η πολιτική παρακμή και η κατασκευή και επίδραση του εθνικισμού. (Και σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι δεν είναι τυχαίο το ότι ο Pamuk διώχθηκε από τις τουρκικές αρχές για προσβολή του Κεμάλ Ατατούρκ και της τουρκικής σημαίας το Νοέμβριο του 2021)

Οι «Νύχτες πανούκλας» αναφέρονται σε μια επιδημία πανούκλας που ξεσπά το 1901 στο νησί Μίνγκερ, ένα φανταστικό νησί μεταξύ Κρήτης και Κύπρου, που ανήκει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για να αντιμετωπιστεί η επιδημία και να ελεγχθεί η κατάσταση ο Οθωμανός σουλτάνος στέλνει στο νησί τον αρχιεπιθεωρητή υγείας του κράτους. Ωστόσο, τα πράγματα θα λάβουν γρήγορα άλλη τροπή: ο αρχιεπιθεωρητής θα συναντήσει εξαρχής αντίσταση (και άρνηση) στα μέτρα που θέλει να επιβάλει από πολλές πλευρές, και γρήγορα θα δολοφονηθεί μυστηριωδώς. Τότε, ο σουλτάνος θα στείλει στο νησί έναν άλλο γιατρό, τον πασά Νουρί, σύζυγο της ανιψιάς του (της κόρης δηλαδή του αδελφού του, που τον είχε εκθρονίσει για να τον διαδεχθεί ως πατισάχ της αυτοκρατορίας). Αυτός θα αναλάβει τόσο να συνδράμει τις αρχές του νησιού στην επιβολή μέτρων καραντίνας όσο και να διαλευκάνει τη δολοφονία του αρχιεπιθεωρητή. Το μυθιστόρημα επικεντρώνεται σε αυτά τα δύο κεντρικά ζητήματα, την αντιμετώπιση της πανούκλας και τη διαλεύκανση μιας φαινομενικά πολιτικής ίντριγκας, και λειτουργεί έτσι ως ένα χρονικό μιας κοινωνίας η οποία βρίσκεται αντιμέτωπη αφενός με μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αφετέρου με εξελίξεις που αφορούν κοινωνικοπολιτικές μεταμορφώσεις. Αυτή την ευρεία γκάμα θεμάτων ο Pamuk επιλέγει να τη διηθήσει μέσα από ένα ιδιαίτερου στυλ πεζογράφημα που παρουσιάζεται στον αναγνώστη ως επιστημονικό ιστορικό έργο: μια καταγραφή και ανάλυση από τη σκοπιά μιας αφηγήτριας-ιστορικού, η οποία διαπλέκει την επιστημονική γραφή με τη μυθιστορηματική, την αποστασιοποίηση και την αντικειμενοποίηση με τον υποκειμενισμό και το ενδιαφέρον του μυθιστορήματος για τα πρόσωπα και την πλοκή (χωρίς αυτό να είναι και εντελώς ισορροπημένο πάντοτε).

Σε πρώτο επίπεδο, προφανώς το κείμενο λειτουργεί πολύ καλά και άμεσα ως σχόλιο πάνω στην πανδημία του κορωνοϊού και στα μέτρα αντιμετώπισης που ελήφθησαν παγκοσμίως από τα κράτη. Ο Pamuk επιμένει ιδιαίτερα σε αυτή την αίσθηση έκτακτης ανάγκης που αντιμετωπίζει η κοινότητα, αυτή την υπαρξιακή κρίση (τη συνοδευόμενη από τον πανταχού παρόντα τρόμο για το αόρατο), και μάλιστα κατορθώνει να την ενισχύει με έντονες περιγραφές, συχνά ακραία ρεαλιστικές, στα όρια του σοκαριστικού (ιδιαίτερα στις αρχές του βιβλίου). Ταυτόχρονα ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τους τρόπους που επιλέγει η κοινότητα να αντιμετωπίσει την έκτακτη ανάγκη. Εδώ, η ορθολογικότητα της επιστήμης (η οποία με τις μεθόδους της προσπαθεί να αναχαιτίσει την εξάπλωση της επιδημίας), ο ψυχολογικός παράγοντας (που αφορά τον ψυχισμό των ατόμων και τα ένστικτά τους, την άρνηση εμπρός στον ακραίο κίνδυνο, την καχυποψία και την αδυναμία συνειδητοποίησης της κατάστασης…) αλλά και οι κοινωνικές δυνάμεις (το πολιτισμικό υπόβαθρο των διαφόρων ομάδων που τους εμποδίζει από το να αποδεχτούν κάποια πράγματα όπως τα επισημαίνει η επιστήμη, το κλίμα πολιτικής έντασης και καχυποψίας) μπαίνουν σε πρώτο πλάνο. Έτσι, ο Pamuk καταφέρνει να φτιάξει ένα τοπίο το οποίο εύκολα ενεργοποιεί την ταύτιση των σημερινών αναγνωστών, εφόσον όλοι μπορούν να αναγνωρίσουν στην ιστορία κάτι από το σύγχρονο κόσμο της υπαρξιακής αγωνίας αλλά και της παράνοιας της πανδημίας της covid.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, που για εμένα ήταν πολύ πιο ενδιαφέρον, οι «Νύχτες πανούκλας» είναι ένα άκρως κοινωνικοπολιτικό κείμενο. Σε πρώτη φάση, περιγράφοντας μια επιδημία πανούκλας και την αντιμετώπισή της, ο Pamuk επιτυγχάνει να αναλύσει την ίδια την φύση των κοινωνιών και των δομών τους όταν αυτές βρίσκονται αντιμέτωπες με ακραίους κινδύνους. Ο συγγραφέας φέρνει στο φως την ίδια τη διαδικασία λήψης κρίσιμων πολιτικών αποφάσεων, τη στάθμιση συμφερόντων από τους κυβερνώντες, τη διστακτικότητα ανάληψης δύσκολων μέτρων λόγω σύγκρουσης με ισχυρές κοινωνικές ομάδες (όπως είναι σε αυτή την περίπτωση οι θρησκευτικές κοινότητες και οι ηγέτες τους), τη διαπλοκή της διαδικασίας λήψης αποφάσεων με πολιτικά συμφέροντα ή προσωπικές αγωνίες…

Κι ωστόσο, ο Pamuk πηγαίνει πιο βαθιά και υπερβαίνει αυτό που αφορά αποκλειστικά έκτακτες ανάγκες. Το μυθιστόρημα αναλαμβάνει το έργο της ανατομίας των δυνάμεων που μπορεί να επεμβαίνουν στην πολιτική ζωή των κοινοτήτων. Έτσι, ο συγγραφέας αφηγείται μια μεταβατική ιστορία, την ιστορία γένεσης μιας αυτόνομης κοινότητας μέσα σε μια αυτοκρατορία που καταρρέει, και μέσω αυτής βρίσκει αφορμή να σχολιάσει εμμέσως φαινόμενα όπως η θεσμική απορρύθμιση ενός κράτους που αδυνατεί να ελέγξει την επικράτειά του, οι προσωπικές εμμονές των ηγετών που συμβάλλουν στην κρατική παρακμή, η διαρκής επεμβατικότητα των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά και η συμβολή πολιτισμικών παραγόντων στην αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. Ιδιαίτερα, θα έλεγα εγώ, ο Pamuk φαίνεται να ενδιαφέρεται και να τονίζει τα εξής θέματα: Κατ’ αρχάς, επιμένει πάρα πολύ στη διαχείριση της εξουσίας από τους κυβερνώντες. Ξεκινώντας από το παράδειγμα του Οθωμανού σουλτάνου και συνεχίζοντας με τα παραδείγματα των διοικήσεων του Μίνγκερ, το έργο ανοίγει χώρο για την ανάλυση των τρόπων που η εξουσία διαχειρίζεται τα θέματα, τους σκοπούς που προτάσσει (πχ. προσωπικοί ή κοινοτικοί) και τις λογικές που ακολουθεί (πχ. δυτική-ορθολογική εξουσία, θρησκευτικές προτεραιότητες, ανατολίτικη πολιτική διαχείριση …), αλλά και τα μέσα και τη βία που χρησιμοποιεί. Με αυτή την έννοια, οι «Νύχτες πανούκλας» έμμεσα στέκονται και ως ένα είδος κάτοπτρο ηγεμόνος, αφήγηση δηλαδή που αφορά το πώς (πρέπει να) λειτουργεί η εξουσία και οι ηγετικές φυσιογνωμίες που την αναλαμβάνουν. Επιπρόσθετα, ένα δεύτερο θέμα που αναδύεται πολύ έντονα στο κείμενο, αφορά την ίδια τη γένεση ή την ωρίμανση της κοινοτικής αυτοσυνειδησίας. Ο Pamuk μιλά για το Μίνγκερ και υπογραμμίζει το πώς αυτό το νησί αποκτά σταδιακά αίσθηση της δικής του ξεχωριστής ταυτότητας και ύπαρξης, εκτός Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σ’ αυτή τη διαδικασία ένα ρόλο σημαντικό παίζουν φυσικά οι οικονομικοί, γεωπολιτικοί και ιστορικοί παράγοντες. Κυρίως, όμως, στο μυθιστόρημα αναδεικνύονται οι πολιτισμικοί παράγοντες. Συγκεκριμένα, από τη μια σφυρηλατείται μια κοινοτική ταυτότητα χάρη στην αντίληψη της αυτοχθονίας (ότι δηλαδή οι κάτοικοι είναι γηγενείς) και της κοινής γλώσσας, ενώ από την άλλη οι ιδέες του εθνικισμού και του έθνους ως ιδέα διαχέονται διαρκώς ανά τον κόσμο. Ωστόσο, ο Pamuk δε μένει εκεί. Γιατί βάζει μέσα και την παράμετρο την ατομική: στην πολιτική ζωή και στην ιστορία των κοινωνιών δεν υπάρχουν μόνο απρόσωπες δυνάμεις και ιδέες που κινούν τα πράγματα, αλλά και πολύ προσωπικές. Είναι συγκεκριμένα άτομα που διαθέτουν χάρισμα και κατορθώνουν να δέσουν τις τύχες του λαού με τις δικές τους επιλογές. Αυτό συμβαίνει και στις «Νύχτες πανούκλας», με περιπτώσεις ηγετικών προσωπικοτήτων που εμπλέκονται στις υποθέσεις της κοινότητας και, για καλό ή για κακό, συμβάλλουν στο να αποκτήσει αυτή η κοινότητα δικό της βηματισμό.

Το μυθιστόρημα «Νύχτες πανούκλας» του Orhan Pamuk αναδεικνύεται λοιπόν σε ένα πολύ επεξεργασμένο κείμενο-σχόλιο πάνω στην ίδια την κοινωνία και την πολιτική. Συνθέτει ένα καμβά συγκεκριμένων θεματικών που επικοινωνείται στον αναγνώστη με έναν πολύ άμεσο, παραστατικό -αλλά και γρήγορο, νομίζω, από άποψη ρυθμού- τρόπο. Κι αν, υπό το μανδύα του ιστορικού κειμένου που αφορά μια συγκεκριμένη περίοδο της οθωμανικής και ευρωπαϊκής ιστορίας και τις πολιτισμικές και γεωπολιτικές τάσεις της εποχής, το έργο μοιάζει ίσως περιχαρακωμένο, με μια προσεκτική ανάγνωση παρουσιάζει έντονους παραλληλισμούς με την κοινωνική και πολιτική ιστορία του σήμερα, με την εξουσία και τους ηγέτες αλλά και με το λαό και τη συμπεριφορά του.