Βιβλιοθήκη

«Ο ανθρώπινος παράγοντας» ξεκινά όταν στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες εντοπίζεται μια διαρροή πληροφοριών προς τις υπηρεσίες της ΕΣΣΔ. Η διαρροή αφορά ευαίσθητες πληροφορίες σχετικές με γεωπολιτικά ζητήματα με επίκεντρο τη Νότια Αφρική. Η ιστορία παρακολουθεί τις προσπάθειες που ξεκινούν τα κλιμάκια της ΜΙ6 προκειμένου να εντοπίσουν ποιο μέλος του Γραφείου που έχει αναλάβει τις αφρικανικές υποθέσεις είναι υπεύθυνο. Ταυτόχρονα, ο Greene εστιάζει και στη ζωή και τις ενέργειες του Κάσελ, ενός από τους υπαλλήλους του εν λόγω Γραφείου της ΜΙ6, ο οποίος μάλιστα έχει προϊστορία στη Νότια Αφρική, καθώς είχε υπάρξει πράκτορας πεδίου εκεί και έχει παντρευτεί μία Μαύρη, την οποία είχε βοηθήσει να φυγαδευτεί από το κράτος του απαρτχάιντ.

Το μυθιστόρημα επικεντρώνεται στις προσωπικές ιστορίες και τα διλήμματα όλων αυτών των ανθρώπων, των οποίων η δράση άμεσα ή έμμεσα διασταυρώνεται με το σύστημα των μυστικών υπηρεσιών. Υπό αυτή την έννοια λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε πως δεν είναι ένα κατασκοπευτικό μυθιστόρημα που πρωταρχικό του μέλημα είναι να παρουσιάσει τις δομές και τη λειτουργία των υπηρεσιών κατασκοπίας και αντικατασκοπίας. Νομίζω πως, ενώ το υπόβαθρο των μυστικών υπηρεσιών είναι σημαντικό στοιχείο του έργου, η γραφή του Greene περισσότερο στοχεύει να αναδείξει τον ψυχισμό των ηρώων, τις αποφάσεις που έχουν να πάρουν, τις διάφορες ηθικές δοκιμασίες που περνάνε… Γι’ αυτό απομακρυνόμαστε από αφηγηματικές επιλογές άλλων κατασκοπευτικών μυθιστορημάτων που περιγράφουν με λεπτομέρειες τις περίπλοκες διαδικασίες και τα «παιχνίδια» που συνεπάγεται η κατασκοπευτική δράση. Εδώ τα πράγματα είναι πιο απλά: η κατασκοπευτική πλευρά του μυθιστορήματος περιορίζεται στις διαδικασίες να εντοπιστεί ο υπεύθυνος της διαρροής. Το σημαντικό, όμως, ζήτημα που απασχολεί τον συγγραφέα είναι περισσότερο τα αποτελέσματα αυτών των ενεργειών: τι αποφάσεις καλούνται να λάβουν οι υπεύθυνοι από τη στιγμή που εντοπίζουν τη διαρροή· πόσο ηθικές και νόμιμες είναι αυτές οι αποφάσεις· τι αποτελέσματα έχουν αυτές στη ζωή των άλλων· ποιο είναι τελικά το ανθρώπινο κόστος, εκεί που εμπλέκονται οι σκοτεινές ενέργειες και αποφάσεις των υπηρεσιών; Έτσι το υπόβαθρο παραμένει περισσότερο μια συνθήκη για να πειραματιστεί ο συγγραφέας, ένα υπόβαθρο του οποίου τα ακραία χαρακτηριστικά δίνουν την ευκαιρία ενός ξεκάθαρου ηθικού προβληματισμού.

Αυτός ο γενικότερος ηθικός προβληματισμός του Greene για το ρόλο και τη λειτουργία των μυστικών υπηρεσιών θα μπορούσαμε να πούμε πως αναπτύσσεται προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις: μια μερική και προσωπική, ατομικής ηθικής κατεύθυνση από τη μια μεριά, και μία συλλογική και γενική, ξεκάθαρα πολιτική από την άλλη. Όπως δηλώνει και ο τίτλος, ο ανθρώπινος παράγοντας είναι παρών και κεντρικής σημασίας και στις δύο όψεις του νομίσματος. Κατ’ αρχάς, ο Greene επικεντρώνεται στο τίμημα και τις παράπλευρες απώλειες που επιφέρει το σύστημα των υπηρεσιών κατασκοπίας στην ατομική ζωή των ανθρώπων. Έτσι παρελαύνουν στο μυθιστόρημα πρόσωπα που δεν υπολογίζουν τους ηθικούς φραγμούς και το ανθρώπινο κόστος για να υπερασπίσουν το συμφέρον της υπηρεσίας και του κρατικού μηχανισμού, άτομα που παλεύουν με τα προσωπικά τους ιδανικά και καλούνται να κάνουν οδυνηρούς συμβιβασμούς, άτομα που μπλέκονται ερήμην τους στις καταστάσεις και καταλήγουν να είναι αποδιοπομπαίοι τράγοι και θύματα… Ταυτόχρονα, ο καμβάς του μυθιστορήματος απλώνεται και στο ευρύτερο πολιτικό πεδίο: η ψυχροπολεμική σύγκρουση, η αντιπαράθεση πολιτικών ιδανικών και αξιών, τα γεωστρατηγικά παιχνίδια των Μεγάλων Δυνάμεων, οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και συγκυρίες στα διάφορα κράτη (π.χ. η Νότια Αφρική του απαρτχάιντ), όλα αυτά συνθέτουν το πλέγμα της ιστορίας και το γενικό χάρτη μέσα στον οποίο καλούνται να δράσουν τα πρόσωπα, όχι μόνο ως μέλη των μυστικών υπηρεσιών, αλλά και ως άτομα που πρέπει να κάνουν επιλογές για τη ζωή που θέλουν να ζήσουν. Και εδώ, φυσικά, το ηθικό βάρος είναι μεγάλο και το κόστος βαρύ. Γιατί οι χαρακτήρες αναπόφευκτα έρχονται αντιμέτωποι με αποφάσεις για το ποια ιδανικά να ακολουθήσουν και ποια ιδανικά να εγκαταλείψουν – μια διαδικασία που είναι πάντοτε επίπονη, ειδικά όταν εμπλέκεται σε αυτή το δίλημμα για το αν θα «εγκαταλείψεις» την πατρίδα όπου μεγάλωσες. Και εδώ ο Greene, νομίζω, τα καταφέρνει περίφημα: δίχως τάση ωραιοποίησης, δίνει ανάγλυφα την εικόνα του ηθικού βάρους και των συνεπειών που επιφέρει η οποιαδήποτε πολιτική επιλογή, ειδικά για τον Κάσελ, τον ήρωά του, και την οικογένειά του.

Βιβλίο λιτό, γρήγορο και χωρίς ιδιαιτέρως περίπλοκη πλοκή, «Ο ανθρώπινος παράγοντας» είναι ένα μυθιστόρημα που περισσότερο κερδίζει με την διαύγεια της ιστορίας του και την ειλικρίνεια στην προσέγγιση που υιοθετεί όσον αφορά τις ηθικές προεκτάσεις της λογοτεχνικής δράσης.