Άλλαι Τέχναι

Τα αντικείμενα ξαναγύρισαν στο προσκήνιο με τον σουρεαλισμό τη δεκαετία του ’30. Ο Μπρετόν είχε προτείνει την κατασκευή και την κυκλοφορία τους από το 1924, κυρίως με τον Νταλί και τον Τζιακομέτι. Μετά τη Διεθνή Έκθεση του Σουρεαλισμού στο Παρίσι το 1938, οι εκθέσεις των σουρεαλιστών απέκτησαν τον χαρακτήρα “Environment”, αναγκάζοντας τους επισκέπτες να κινούνται μέσα σε έναν λαβύρινθο αντικειμένου. Τα σουρεαλιστικά αντικείμενα εκτός της πολυμορφίας τους (object-trouve, ενσωματωμένο αντικείμενο, ονειρικό αντικείμενο, συμβολικό αντικείμενο, mobile) διαφέρουν ουσιαστικά από τα ντανταϊστικά.

O Ντυσάμπ (ή Ντυσάν) (Duchamp) καινοτόμησε χρησιμοποιώντας αντικείμενα της καθημερινότητας, όπως για παράδειγμα μια ρόδα, ένα φτυάρι, ένα ουρητήριο… τα τιτλοφορούσε και τα εξέθετε. Το found object ή αλλιώς το object-trouve των ready-mades των καλλιτεχνών είναι τροποποιημένα αντικείμενα της καθημερινότητας που στην ουσία δεν είναι έργα τέχνης, διότι η λειτουργία τους δεν είναι αυτή, αλλά η καθημερινή χρήση. Την ιδέα αυτή των πραγματικών αντικειμένων την ολοκλήρωσε ο Ντυσάμπ και οι σύντροφοί του προσπαθώντας να χρησιμοποιήσουν καθημερινά αντικείμενα με λίγο παράδοξο τρόπο για να μπορέσουν να δώσουν τον χρόνο και την ώθηση στον θεατή να σκεφτεί και να εξετάσει ένα αντικείμενο πέρα από μια καθιερωμένη παγιωμένη αντίληψη της τέχνης, αλλά και να πορευτεί σε μονοπάτια ενός νέου φιλοσοφικού στοχασμού. Ας μην παραλείπουμε γενικά το γεγονός της προσπάθειας των ντανταϊστών να ευτελίζουν και να αποδομούν τις δομές και τις αξίες της αισθητικής και της τέχνης σύμφωνα με το μανιφέστο του Τριστάν Τζαρά.

Ο Ντυσάμπ πήγε ενάντια στον καταπιεστικό έλεγχο της μέχρι τότε αισθητικής με την δική του εικονοκλαστική θεώρηση. Όλα ξεκίνησαν, όταν μια μέρα στο εργαστήρι του στη Νέα Υόρκη τοποθέτησε μια ρόδα ανάποδα σ’ ένα τραπεζάκι και την έκανε να γυρίζει παρατηρώντας την εικόνα. Οι τίτλοι που έδινε στα έργα του, αντί να περιγράφουν το αντικείμενο, αποσπούσαν το μυαλό του θεατή προς άλλες περιοχές περισσότερο λεκτικές. Ακόμα κι ο ίδιος δεν έβρισκε κάποια αισθητική ευχαρίστηση σε αυτά που δημιουργούσε, αλλά μια οπτική αδιαφορία για την αισθητική του αντικειμένου και προσπαθώντας να προκαθορίσει το βάρος της τέχνης δημιούργησε μια σειρά από ready-mades, που μπορεί αρχικά να προκάλεσαν γέλιο, αηδία και αποστροφή αργότερα όμως θεωρήθηκαν άλμα για την τέχνη. Τέτοια έργα είναι η «Ρόδα Ποδηλάτου και σκαμνί» (1913), η «Κρήνη», (1917), «Η θήκη για μπουκάλες»(1915), «οι περιστρεφόμενοι γυάλινοι δίσκοι»(1920), όπως και το έργο της Έλσας φον Φράιταγκ Λοριγκχόβεν και της Μόρτον Σάμπεργκ κλπ.

Τα ready-mades (έτοιμο αντικείμενο) ήταν συνέπεια της θεώρησης του Ντυσάμπ για την τέχνη και την υποψία του για τη ζωή χωρίς νόημα. Ο ίδιος μάλιστα δήλωνε πως αυτά τα ready-mades μετατρέπονταν σε έργα τέχνης από την στιγμή που ο ίδιος το δήλωνε. Όταν ο ίδιος «διάλεγε» το ένα ή το άλλο αντικείμενο, ένα φτυάρι για κάρβουνα για παράδειγμα, αυτό αναδυόταν από τη λησμονιά των μη υπολογίσιμων αντικειμένων στον ζωντανό κόσμο των έργων τέχνης: κοιτάζοντάς το, μετατρεπόταν σε τέχνη. Εξέθεσαν για πρώτη φορά στην Γκαλερί Μπουρζουά τον Απρίλιο του 1916. Αν και γενικώς η έκθεση αγνοήθηκε, στάθηκε αφορμή για μια πιο επιθετική στάση της ομάδας της Ν.Υ. (Duchamp Marcel, Francis Picabia, Man Ray) απέναντι στον ορισμό της τέχνης και στις αποδεκτές αρχές. Το βιομηχανικό αντικείμενο, προσδιορισμένο με ειρωνικό ή κριτικό τίτλο δεν άργησε να υιοθετηθεί και από άλλους καλλιτέχνες.

Τα έργα του Ντυσάμπ όπως ο τροχός ποδηλάτου, το φτυάρι χιονιού, το «Στεγνωτήρι μπουκαλιών», η «Κρήνη», «Γιατί δεν φτερνίζεσαι Rose selavy», “Rotoreliefs”, “Rotary Demisphere” κλπ. στερούνται της λειτουργικής, τεχνικής και εμπορικής αξίας τους. Η πραγματική ύλη και το πραγματικό αντικείμενο στα χέρια των ντανταϊστων γίνεται μια διακωμώδηση των «ιερών και οσίων» που δημιουργεί έναν αντεστραμμένο θαυμασμό, ο οποίος επευφημεί την ίδια του την κηδεία. Τα προαναφερθέντα έργα εκφράζουν την κενότητα ενός κόσμου μέσα στον οποίο όλοι μας αρνούμαστε να την παραδεχτούμε.

Η αποδόμηση της αξίας των έργων αυτών υφίσταται και στο γεγονός των ονομάτων και των τίτλων που αναγράφονται επάνω του όπως π.χ. το R.Mutt πάνω στην «Κρήνη». Το αν ο ίδιος ο Mutt έκανε με τα ίδια του τα χέρια την «Κρήνη» δεν έχει καμία σημασία. Τη διάλεξε. Πήρε ένα κοινό αντικείμενο της γης και το τοποθέτησε έτσι που να εξαφανιστεί η συνηθισμένη του σημασία κάτω από τον νέο τίτλο και τη νέα οπτική γωνία. Δημιούργησε μια καινούργια σκέψη γι’ αυτό το αντικείμενο. Όσο για τον υδραυλικό χαρακτήρα αυτό είναι παράλογο. Τα μόνα έργα που έχει δώσει η Αμερική είναι τα υδραυλικά της και οι γέφυρες της.

Με τον καιρό, το πεδίο και τα όρια των ready-mades διευρύνθηκαν κι έτσι απορρόφησαν την αρχική ανταρσία που είχαν προκαλέσει. Όχι μόνο απέκτησαν μια μόνιμη θέση στα μουσεία, αλλά έγιναν κι αντικείμενο μελέτης για μελλοντικά κατορθώματα, όπως αυτό της pop art και των έργων τέχνης από αντικείμενα από τα σκουπίδια. Μάλιστα, την περίοδο 1960-1970 τα αντικείμενα τέχνης παρόμοιου στυλ κατασκευάζονταν σε μικρότερες εκδόσεις και έγιναν γνωστά με το όνομα Multiples, τα οποία είναι μια σειρά από πανομοιότυπα έργα τέχνης επηρεασμένα από τα ready-mades του Ντυσάμπ.