Βιβλιοθήκη

Στον «Παλαιό των ημερών», ο Μάτεσις καταπιάνεται με μια ιστορία της ελληνικής υπαίθρου, την ιστορία δύο αντρών σε ένα ταξίδι αγιοσύνης: είναι ο Ελισαίος και ο Ζάγρος, τα δύο κεντρικά πρόσωπα της ιστορίας, με διαφορετικά κίνητρα το καθένα (άλλοτε χαμερπή και άλλοτε υψηλά), τα οποία έχοντας αποκτήσει τη φήμη αγίων ανθρώπων γυρνούν ανά τα χωριά μιας (μη κατονομασμένης) περιοχής της Ελλάδας και πραγματοποιούν θαύματα. Στη βάση αυτή ο Μάτεσις κατασκευάζει ένα αφήγημα με πολλά και διαφορετικά επεισόδια και μια φοβερή (και τραγική) κορύφωση, μέσω του οποίου καταπιάνεται με ζητήματα ηθογραφικά και θρησκευτικά/μεταφυσικά, εξερευνώντας την ανάγκη και τη σχέση των ανθρώπων με το θεϊκό στοιχείο, τον έρωτα και την εκδίκηση, την προσωπική και κοινωνική ηθική.

Με έναν τρόπο γραφής που συνδυάζει την ελληνική πεζογραφική ηθογραφική παράδοση με πλευρές της λαϊκής, προφορικής αλλά και της χριστιανικής, ορθόδοξης παράδοσης, ο συγγραφέας τοποθετεί στο κέντρο του ενδιαφέροντος τη σχέση του ανθρώπου (και δη του απλού, λαϊκού ανθρώπου) με το Θεό. Χωρίς να επιμένει τόσο στο ρεαλισμό και τις πιο σκοτεινές εκδοχές της ηθογραφίας, ο Μάτεσις φεύγει από ένα «ορθολογικό» πλαίσιο αφήγησης και εισχωρεί σε εκείνο τον θολό, μυστηριώδη και γεμάτο δέος κόσμο του παραμυθιού και του (χριστιανικού εν προκειμένω) μύθου, όπου το κύριο ζητούμενο είναι η αναζήτηση και η εξερεύνηση του υπερφυσικού, του θεϊκού και υψηλού, η αναζήτηση του βαθύτερου νοήματος της ζωής, η διερεύνηση εκείνων των πτυχών της ανθρώπινης εμπειρίας που άπτονται των λιγότερο φωτισμένων και ξεκάθαρων πραγμάτων ή των πιο έντονων και αφοπλιστικών αισθημάτων. Καταγράφοντας τι σημαίνει για τα πρόσωπα η αναζήτηση της αγιοσύνης, η προσπάθεια σύλληψης και σύνδεσης με το θεό, η επίμονη θέληση για σωτηρία και εσωτερική πλήρωση, ο αγώνας για κατανόηση των πιο μυστήριων και αινιγματικών (ακόμα και σκοτεινών και επίπονων) πλευρών της ζωής, ο Μάτεσις ουσιαστικά πλέκει μια φαινομενολογία της πίστης και του βιώματος της μεταρσίωσης και της εξόδου από τα κοινά. Βέβαια, μέσα σε αυτό το σύμπαν που πλάθει ο συγγραφέας, η νόηση δεν έχει ιδιαίτερη θέση και αντικαθίσταται περισσότερο από το «αυθεντικό» και βιωματικό∙ ενώ ένα ακόμα σταθερό χαρακτηριστικό της φαινομενολογίας του είναι το βιβλικό και αρκετά «βίαιο» στοιχείο, οι δυνάμεις εκείνες που εντελώς «σκοτεινά» και εξωανθρώπινα εμπλέκονται στα ανθρώπινα πράγματα και αλλάζουν τις ζωές, συχνά χωρίς λογική και συχνά κατακαίγοντας στο πέρασμά τους. Φυσικά, σε αυτή την καταγραφή των ηθών ο ρεαλισμός ή η κοινωνική ματιά δεν λείπει, έστω κι αν δεν είναι πρωτεύουσας σημασίας. Ο τρόπος που επιζητούν οι άνθρωποι το θεό και την αγιοσύνη καθώς και ο τρόπος που εκδηλώνονται και οργανώνουν τη ζωή τους γύρω από αυτό συχνά γίνονται μέσα για να δηλωθεί η αίσθηση εγκατάλειψης από τον κόσμο των ανθρωπίνων νόμων και του κράτους ή ακόμη για να υπογραμμιστεί η πλευρά του φανατισμού, της μισαλλοδοξίας, της δεισιδαιμονίας, μέχρι και της απομάκρυνσης από το άγιο και την ηθική.

Ωστόσο ο Μάτεσις δε μένει μόνο σε αυτό το επίπεδο. Φτιάχνοντας τη φαινομενολογία της πίστης και της αναζήτησης νοήματος, εξερευνώντας τη σχέση του ανθρώπου με όλα εκείνα τα εξωανθρώπινα στοιχεία της εμπειρίας, βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει και για τον έρωτα, στον οποίο δίνει ξεκάθαρα χαρακτηριστικά θεϊκής μορφής/δύναμης: η αναζήτηση του Θεού και της επίδρασης/διάδρασής του με τον κόσμο αποκτά και τη μορφή των ερωτικών σχέσεων που υποτάσσουν τους ανθρώπους σε πάθη – άλλωστε ο έρωτας είναι γνωστός ως μια πρωταρχική δύναμη του σύμπαντος. Κάνοντας αυτό το βήμα, ο συγγραφέας δίνει μια άλλη απόχρωση στο μυθιστόρημά του, κάνοντάς το ένα ξεχωριστό κουίρ μυθιστόρημα, το οποίο εξερευνά -αρχικά πιο υπαινικτικά αλλά σταδιακά όλο και πιο ξεκάθαρα και επιτονισμένα- τον ομοερωτισμό, τη βαθιά, περίπλοκη και αρκετά τεταμένη ομοφυλοφιλική σχέση δύο ανδρών. Μια σχέση που -ας τονιστεί- δεν έχει μόνο σωματικό αλλά περισσότερο πνευματικό, συναισθηματικό και βαθιά υπαρξιακό χαρακτήρα, και δίνει την αφορμή να εξερευνηθούν ζητήματα αρρενωπότητας αλλά και ζητήματα ψυχολογικών και ηθικών κινήτρων που περιπλέκουν πάντοτε και συχνά δυναμιτίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις.

Φυσικά, η μαεστρία του συγγραφέα δεν έγκειται μονάχα στην εξερεύνηση θεμάτων, αλλά και στον ξεχωριστό τρόπο που πλέκονται αυτά τα θέματα με την τεχνική και τη γλώσσα. Ο «Παλαιός των ημερών» είναι εξαιρετικό δείγμα γραφής που συνδυάζει την παρατακτικότητα στον τρόπο που αποδίδονται γραπτώς τα νοήματα, την προφορικότητα και τη λαϊκότητα. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως χάνει οτιδήποτε σε πολυπλοκότητα και βάθος. Περισσότερο μοιάζει με έναν τρόπο γραφής που θέλει να είναι άμεσος, λιτός, κοφτός και ακριβής, ενώ ταυτόχρονα είναι γρήγορος και χρωματισμένος με τη ζωντάνια και την αυθεντικότητα του τρόπου έκφρασης του λαού. Σε αυτά τα πλαίσια, είναι ενδιαφέρον ότι ο διάλογος των προσώπων περιορίζεται, με το συγγραφέα να περιγράφει πώς εκτυλίσσονται οι καταστάσεις ή να δίνει μια εικόνα των εσωτερικών σκέψεων και του συναισθηματικού κόσμου των χαρακτήρων (με έναν αρκετά λακωνικό τρόπο). Μια τέτοια επιλογή σίγουρα συνεισφέρει στην περιεκτική και μη εκτεταμένη παρουσίαση των διαφόρων επεισοδίων, γεγονός που προσδίδει ταχύτητα στο κείμενο, αλλά θεωρώ ότι επιπλέον αντανακλά και την ευρύτερη λογική του μυθιστορήματος, καθώς αυτό αφορά μια σειρά φαινομένων που είναι περισσότερο βιωματικά και εσωστρεφή και σχετίζονται λιγότερο με το τι διαμείβεται μεταξύ των ατόμων. Όταν χρειάζεται ο διάλογος για να καταγραφεί η διάδραση διαφορετικών χαρακτήρων, τότε ο διάλογος παίρνει τη θέση που απαιτείται, ωστόσο πάντοτε αρκετά λακωνικός και αυτός. Νομίζω ότι όλες αυτές οι υφολογικές επιλογές βέβαια δεν είναι τυχαίες. Η αίσθησή μου είναι πως η γραφή του Μάτεσι επίτηδες βασίζεται περισσότερο στον υπαινιγμό, την υπόδειξη, την ψηλάφιση των πραγμάτων, χωρίς να τα αναπτύσσει πολύ, χωρίς να επιμένει και να αναλύει. Και ως προς αυτό έχει τη γοητεία της, καθώς δημιουργεί προβληματισμούς και αναπτύσσει ένα τεράστιο σύμπαν διαδρομών της σκέψης. Σε αυτά τα πλαίσια, το κείμενο είναι μη διατρητό, υπό την έννοια ότι αντί να παράγει απαντήσεις, η συσσώρευση των επεισοδίων, η ανάπτυξη του σκοτεινού και του φωτεινού προσώπου της αναζήτησης ενός βαθύτερου νοήματος, ο συνδυασμός του ρεαλισμού με την υπερφυσική διάσταση, όλα αυτά δημιουργούν ένα υφάδι που ο αναγνώστης δεν είναι ιδιαίτερα σίγουρος πώς να αντιμετωπίσει. Αντ’ αυτού σε τέτοιες συνθήκες λειτουργεί πάρα πολύ καλά η εμβύθιση και η βίωση από την πλευρά του αναγνώστη μιας γοητείας από την πυκνότητα των νοημάτων που κρύβονται κάτω από την απλή αφήγηση. Και εδώ το βιβλικό πρότυπο κειμενικής γραφής, που τόσο καλά ξέρει ο Μάτεσις (δηλαδή το απλό γλωσσικά κείμενο που συμπυκνώνει τα νοήματα), είναι που λειτουργεί στο έπακρο. Και θα πω ακόμα πως λειτουργεί πολύ οργανικά, καθώς το ίδιο το θέμα του μυθιστορήματος, η σχέση ανθρώπων και θεϊκού, είναι ένα θέμα που δύσκολα μπορεί να αναλυθεί πιο «ορθολογικά» και μεθοδικά, δύσκολα οριοθετείται με τρόπο που το νόημα να γίνεται παντελώς ξεκάθαρο και κατανοητό.

Ο «Παλαιός των ημερών» είναι ένα μυθιστόρημα που στο τέλος του σε αφήνει άναυδο, γεμάτο ικανοποίηση και δέος, γεμάτο θαυμασμό και απορία, καθώς στην πορεία της ανάγνωσής του βρίσκεσαι σε έναν διαρκή αγώνα να τιθασεύσεις, όχι πάντοτε επιτυχώς και ικανοποιητικά, τις επιβλητικές δυνάμεις που περικλείει μέσα του ως συστατικά του στοιχεία. Δίκαια πρέπει να θεωρηθεί ως ένα από τα πιο σπουδαία έργα της ελληνικής παράδοσης.