Οι αυτοπροσωπογραφίες του Rembrandt
O Rembrandt Harmenszoon Van Rijn (1606-1669) ή απλά Rembrandt είναι ο σημαντικότερος Ολλανδός ζωγράφος του 17ου αιώνα και ένας από τους πιο καταξιωμένους καλλιτέχνες στην ιστορία της τέχνης. Εκτός από τη ζωγραφική ασχολήθηκε με το σχέδιο και τη χαρακτική. Φιλοτέχνησε περίπου 400 πίνακες, 1000 σχέδια και 300 χαρακτικά.
H εμφάνισή του στην καλλιτεχνική ζωή της Ολλανδίας συμπίπτει με την κοινωνική και οικονομική άνοδο της αστικής τάξης στην χώρα που είχε ως αποτέλεσμα την αυξανόμενη ζήτηση έργων τέχνης.
O Rembrandt ζωγράφιζε κυρίως πορτραίτα. Μεγάλο μέρος των έργων του αποτελείται από σχέδια-μελέτες του προσώπου του και ολοκληρωμένες αυτοπροσωπογραφίες· έργα που βρίθουν αλληγοριών, βιβλικών, μυθολογικών και ιστορικών αναφορών σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής του.
Ωστόσο, ο Rembrandt έγινε διάσημος στο εξωτερικό λόγω των χαρακτικών και των σχεδίων του. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα σχέδια που αγαπήθηκαν περισσότερο από τους σύγχρονούς του συλλέκτες ήταν οι προπαρασκευαστικές μελέτες και όχι τα ολοκληρωμένα έργα.
Ο Rembradt συχνά ερχόταν σε αντιπαράθεση με τους πελάτες του καθώς υπήρχε σημαντικό χάσμα ανάμεσα στις απαιτήσεις των πελατών και στις δικές του καλλιτεχνικές επιθυμίες.
Θεωρήθηκε «αιρετικός» λόγω της έντονης προσωπικής του γραφής που επικεντρώνεται στο φως, στη δραματική έκφραση των συναισθημάτων και στην πιστή απεικόνιση της φύσης. Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη που χειρίζεται με δεξιοτεχνία το φως και τη σκιά και είναι πολύ προσεχτικός όσον αφορά τη σκηνοθεσία των έργων του. Η επιβλητική δραματικότητα των σκηνών που αναπαρίστανται στους πίνακες οφείλεται στο γεγονός ότι ο Rembradt χρησιμοποιεί πυκνή πάστα χρώματος στα φωτεινά μέρη δημιουργώντας έντονο κοντράστ.
Από νωρίς προσπάθησε να διαμορφώσει ένα είδος ιστορικής προσωπογραφίας όπου μια μόνο μορφή μπορεί να σηματοδοτήσει ολόκληρη ιστορική αφήγηση. Στόχος του ήταν να διακριθεί ως ιστορικός ζωγράφος δίνοντας έμφαση στην έκφραση των προσώπων και των χειρονομιών έτσι ώστε να αποδώσει πιστά τα ανθρώπινα πάθη δηλαδή την ψυχική κατάσταση και έκφραση των μορφών.
Παρόλ’ αυτά οι προσωπογραφίες του Rembradt δεν ανταποκρίνονται πάντα στις παραδοσιακές μορφές παρουσίασης. Παρά το γεγονός ότι οι προσωπογραφίες του θεωρούνται ρεαλιστικές απεικονίσεις, η σύγκριση πορτρέτων φιλοτεχνημένων από τον ίδιο με αντίστοιχα έργα άλλων καλλιτεχνών δείχνει ότι ο καλλιτέχνης υπήρξε λιγότερο ακριβής απ' ό,τι πιστεύεται.
Τα γενικά χαρακτηριστικά των έργων του Ολλανδού καλλιτέχνη είναι το γερό, σίγουρο σχέδιο, η κεντρική ισορροπία στη σύνθεση, η πηχτή πάστα του χρώματος, οι δυνατές και γρήγορες πινελιες, το αραιό χρώμα και το έντονο δραματικό φως προερχόμενο από μία πηγή.
Το έργο του παρουσίαζει σταδιακή εξέλιξη της σύνθεσης, του περιγράμματος, της φόρμας, του χρώματος και του χώρου. Ο πίνακας «Νυχτερινή περίπολος» (1642) είναι ένα από τα κορυφαία έργα του, αντιπροσωπευτικό των μοναδικών ικανοτήτων του. Ο Rembradt αντιμετωπίζει τη ζωγραφική ως διαδικασία έρευνας αποφεύγοντας να προσεγγίσει ενστικτωδώς τα θέματά του.
Την ίδια σταδιακή εξέλιξη παρατηρούμε και στις πολυάριθμες αυτοπροσωπογραφίες του. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η έρευνα που φαίνεται να κάνει ο Rembradt για τις αυτοπροσωπογραφίες του επικεντρώνεται όχι μόνο στις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής αλλά στην ίδια του την προσωπικότητα και τον άνθρωπο εν γένει. Με τις αυτοπροσωπογραφίες του ενημερώνει τον θεατή για τη θέση του καλλιτέχνη στην κοινωνία αλλά, ταυτόχρονα, αποκαλύπτει τον άνθρωπο Rembradt εκ των έσω, προσεγγίζει το υποσυνείδητό του.
Ο Rembradt τελειοποίησε την ικανότητά του να απεικονίζει στον καμβά το βαθύτερο συναίσθημα του ανθρώπου. Η επίμονη «μελέτη» των δικών του συναισθημάτων τον βοήθησε ώστε να προβάλλει κάθε άνθρωπο ως ξεχωριστή προσωπικότητα με τη δική του ιστορία ενταγμένο πάντα στο ευρύτερο πλαίσιο της ανθρώπινης κοινωνίας. Η εικονογραφία στα έργα του δομείται με τέτοιον τρόπο που τα σύμβολα και οι αλληγορίες αναφέρονται στην ουσία των ανθρώπινων συναισθημάτων και σε ιδέες όπως η χάρη, η νεότητα, ο έρωτας κλπ.. Ίσως, γι’ αυτό έχει σκιαγραφήσει τον εαυτό του με ενδυμασίες διαφορετικών εποχών και προσωπικοτήτων, έτσι ώστε να αποφύγει κάθε ταύτιση και να καταστήσει τον εαυτό του μεταφορά της ύπαρξης. Ο Rembradt κατάφερε να αποδώσει εκείνες τις πλευρές του χαρακτήρα που γίνονται κατανοητές μόνο με την ενσυναίσθηση.
Μπορούμε να χωρίσουμε τις αυτοπροσωπογραφίες του σε τρεις κατηγοριες: έργα της νεανικής, ώριμης και ύστερης ηλικιας. Στα έργα των πρώτων νεανικών του χρόνων ο Rembradt αντιμετωπίζει το θέμα του με ευαισθησία χρησιμοποιώντας επιδέξια το chiaroscuro για να προσθέσει ευαισθησία και αισθησιασμό στη σύνθεση.
Ένα παράδειγμα είναι η αυτοπροσωπογραφία του 1629, έργο που αντέγραψαν πολλοί μαθητές του και καλλιτέχνες που τον θαύμαζαν. Όλο το έργο βυθίζεται στο σκοτάδι εκτός από ένα σχετικά μικρό τμήμα στα αριστερά του πίνακα. Δίνεται η εντύπωση ότι το φως ενός φακού πέφτει στον πίνακα και φανερώνει ό,τι βρίσκεται κρυμμένο στην απουσία του φωτός. Το φως αποκαλύπτει το αριστερό προφίλ του νεαρού Rembrandt τονίζοντας τα κατακόκκινα, αισθησιακά του χείλη.
Μιλώντας για εξερεύνηση της ανθρώπινης εσωτερικότητας φαντάζει περίεργο το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης δεν έδωσε προτεραιότητα στα μάτια τα οποία θεωρούνται ο καθρέφτης της ψυχής. Φαίνεται πως γνώριζε οτι το εκφραστικότερο μέρος του προσώπου είναι η περιοχή γύρω από τα χείλια λόγω της περιπλοκότητας και της έντονης κινητικότητάς της.
Η αυτοπροσωπογραφία με το νεκρό πτηνό του 1639 ανήκει στην ώριμη περίοδο του καλλιτέχνη. Σε αυτό το έργο το κυνήγι γίνεται σύμβολο της κοινωνικής θέση του Rembradt καθως η δραστηριότητα αυτή ήταν προνόμιο της ανώτερης τάξης. Ίσως, με τον πίνακα αυτό, ο καλλιτέχνης αναφέρεται στην κοινωνική του θέση μετά τον γάμο του με την Saskia Van Uylenburgh -ανιψιά εμπόρου έργων τέχνης και κόρη εύπορης οικογένειας- και την ανάδειξή του ως σημαντικού ζωγράφου. Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι ο καλλιτέχνης είχε ενταχθεί στους αριστοκρατικούς κύκλους της Ολλανδίας κάνοντας παρέα με λόγιους, καλλιτέχνες και εμπόρους έργων τεχνης. Πάντως, οι αυτοπροσωπογραφίες αυτής της περιόδου δείχνουν την ενεργό συμμετοχή του στην καλλιτεχνική ζωή, καθημερινότητα και πολιτική της Ολλανδίας.
Έχει παρατηρηθεί ότι στις αυτοπροσωπογραφίες της τελευταίας περιόδου το πρόσωπο του ζωγράφου φέρει ένα ανατριχιαστικό μειδίαμα, σύμβολο πνευματικής ικανοποίησης. Ο Rembrandt κατάφερε να αποδώσει τη συγκεκριμένη κατάσταση με την πλήρη ακινησία του προσώπου, με «σιωπή» και χωρίς να χρησιμοποιεί το συμβατικό εκφραστικό λεξιλόγιο της εποχής του.
Νεανική ζωντάνια και ερωτισμός, επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση, σοφία της τρίτης ηλικίας ο Rembrandt με απαρχή τις δικές του εμπειρίες περιέγραψε τη ζωή του ανθρώπου με εργαλεία του το φως και το σκοτάδι. Και δεν υπάρχουν καλύτερα υλικά απ’ αυτά αφού ανταποκρίνονται στα βασικά στοιχεία της φύσης και της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ειδικά το φως ταυτίζεται με τη συνείδηση και τη γνώση της ψυχής. Υπό αυτό το πρίσμα, η αυτοπροσωπογραφία λειτουργεί ως μια νέα πραγματικότητα που δημιουργείται τόσο από τον καλλιτέχνη όσο και από τον θεατή.
Tο φως στον Rembradt αφορά την ενδοσκόπηση του υποκειμένου. Η πηχτή πάστα του χρώματος δεν δημιουργεί απλά μια σύνθεση αλλά μια νέα συνειδησιακή κατάσταση βασισμένη στην αλήθεια του εαυτού. Με αυτό τον τρόπο, το έργο αντανακλά την οντολογική κατάσταση του καλλιτέχνη. Η ναρκισσιστική εμμονή του Rembradt, πιθανά, να αποτελεί αναγνώριση του εαυτού του με σκοπό την προσωπική και επαγγελματική του εξέλιξη.
Αναπαριστώντας τύπους και χαρακτήρες ανθρώπων, ο ζωγράφος παρακινεί τον θεατή μέσω της ταύτισης να ξεκινήσει την ίδια διαδικασία ενδοσκόπησης και να δημιουργήσει ο ίδιος τον εαυτό του. Tην ίδια στιγμή, ο Rembrandt, αναφέρεται στην αξία της τέχνης και την ικανότητά της να εκκινεί τους συγκεκριμένους προβληματισμούς υπογραμμίζοντας τον ρόλο του καλλιτέχνη ως παρατηρητή, επιστήμονα και καθοδηγητή.
Content Sources
- Britannica.com
- Mia Finkle, “Rembrandt's Portrait Psychology”, 2014.
- Wojciechis Rubis, Paolina Tendera, “Artistic Τhinking-Αrtistic Εssence (The self portraits of Rembrandt van Rijn)”, 2014.
- Albert Rothenberg, “Rembradt's Creation of the Pictorial Metaphor of Self”, 2008
