Άλλαι Τέχναι

Ο Francis Bacon που γνωρίζει καλά τα μονοπάτια της δημιουργίας, σημειώνει: «Οι εικόνες έχουν πολλή μεγαλύτερη σημασία από το ίδιο το χρώμα». Ωστόσο ο Jean-Michel Basquiat, ο νεαρός ζωγράφος που χάθηκε επάνω στην ακμή του βέλους του, διαθέτει ακόμη ένα σπάνιο και ανίκητο χαρτί. Πρόκειται για τα συνθήματα, τις λέξεις σύμβολα που στάζουν στις μεγάλες επιφάνειες. Οι λευκοί, λινοί μουσαμάδες τραγουδούν με την καρδιά τους την άλλη πλευρά του κόσμου. Στα χέρια ενός νέου, όπως αρμόζει, που έφερε κάποτε στο φως την ζωγραφική του δρόμου, με τους γρήγορους συνειρμούς, τις αλλαγές θεμάτων, τα υπομνήματα, έναν καταιγιστικό κώδικα που μπορεί να σταθεί ως εικαστικό ανάλογο του σημερινού, καταγγελτικού χιπ χοπ. Ο Basquiat δεν θα μπορούσε να μην ασκήσει κριτική, να μην κάνει πράξη την αισθητική ενός κόσμου με άπειρες εκδοχές που γυρεύει το τραγούδι, λέει, του αηδονιού και όμως οι πράξεις του είναι μονάχα ταπεινές. Στα σχέδια του Ένσορ υπάρχουν μερικές πρωτόγονες μορφές εξίσου παράξενες, με εκφραστικά, τρομακτικά πρόσωπα ενίοτε. Όμως ο νεαρός δεν έχει ανάγκη για μικρά και για μεγάλα δάνεια. Έχει κάτι να πει και αυτό είναι το παλίμψηστο της αμερικανικής ιστορίας, της αδιαίρετης και της ασώματης αυτής ζωής που τροφοδοτείται από άλλους κόσμους.

Ο Basquiat από τα εργαστήρια της τέχνης του κατηφορίζει στις τεράστιες, νεοϋορκέζικες λεωφόρους των εκατοντάδων ονομάτων. Οι πυγμάχοι και οι ζητιάνοι του αιώνα και όλων των αιώνων, περνούν από τα λινά του χρονικά. Αρπάζουν φωτιά πλάι στο χρώμα και τα υλικά της νέας εποχής, αρπάζουν φωτιά, όμως δεν χάνουν ούτε στο ελάχιστο τον δεσμό τους με το σύμβολο. Ο κόσμος θαρρεί πως τραβά προς τον έρωτα και την ερμηνεία των πραγμάτων, όμως ο νεαρός Basquiat που προβάρει έναν μελλοντικό καιρό, μοιάζει να γνωρίζει καλά τον περιορισμένο του χρόνο, τις κραυγές που χτυπούν σε όλα τα μικρά, ανυπεράσπιστα σπίτια, αντί για ποιήματα. Νυχτερινές προβολές στο άστρο του σαλονιού και τίποτε. Από το Σαν Φρανσίσκο ως τις τοιχοποιίες και τα γκράφιτι του Basquiat χωρούν μερικές πικρές ιστορίες από έγχρωμους, αδικημένους ήρωες που αγαπήθηκαν –ω ναι, αγαπήθηκαν παράφορα από τον ανόθευτο ζωγράφο. Όλες τις ημερομηνίες, τις σκληρές λέξεις που γέννησαν την αναγέννηση του πνεύματος και σφράγισαν αυτό που ονομάζεται «οι σημασίες της τέχνης», ο ζωγράφος τις παραθέτει υπό μορφή υπομνήματος στις τέσσερις γωνίες του τελάρου του ή του σπάνιου εκείνου αντικειμένου, του εξαιρετικά φθαρμένου που έχει πια χάσει και εκείνη την μοναδική του χρησιμότητα και δεν μπορεί παρά να γίνει αναπαράσταση της λαϊκής ιστορίας. Τι άλλο χωράει εκεί έξω από το είδος της ζωής που κατοικούμε, τέτοιους τοίχους χρειάζεται ο κόσμος μας. Την βιογραφία μας, όπως ελίσσεται μες στα κατακτημένα χρόνια, τον νευρωτικό ρομαντισμό και το ειδικό μας φορτίο αποκαθιστά, όχι ως εικονογραφία αλλά σαν αφήγημα, εκείνο το παιδί-θαύμα των στούντιο που έσπασε από μέσα του.

Ο Basquiat γεννιέται και πεθαίνει ως ελεύθερος πολιορκημένος. Από τα media που ήδη κατά την διάρκεια του ξέφρενου 1980 δείχνουν τα δόντια τους στον σοκαρισμένο κόσμο. Από τα ίδια του τα έργα που συνομιλούν με ένα σωρό λησμονημένα πρόσωπα και ένα σωρό ρεύματα πριν ακουμπήσουν με όλο τους τον σφυγμό στις μοντέρνες γεωμετρίες, σε ό,τι σπέρνει εμπρησμούς εκεί έξω. Έτσι κάπως γράφεται η πρώτη καταγραφή του Basquiat στις διαθέσιμες επιφάνειες της πόλης, καθώς μια νέα τεχνοτροπία με κοινωνικό πρόσημο, στρατευμένη, κάνει την εμφάνισή της στα διαθέσιμα, φυσικά τελάρα, γύρω από τον σταθμό των υπεραστικών, στην καρδιά της πόλης. Τα έργα του Basquiat κοστίζουν μια περιουσία και ο ίδιος είναι ένα αστέρι. Το καλοζυγισμένο σύστημα πιστεύει πως μπορεί να ακυρώσει μια εργογραφία που συνομιλεί με τις αφρικανικές μάσκες και πολιτικοποιεί με ωμό τρόπο την παράφορη πραγματικότητα της Νέας Υόρκης. Σε όλα τα έργα του ο Basquiat συναντά τον εαυτό του, συναντά τον αμερικάνικο νότο που κυλά και κυλά, σβήνοντας σκαρφαλωμένες φωτιές και διψασμένα παιδιά. Η εμπορική του παρουσία, η πρώτη που μεταβάλλει τις συνθήκες μες στις οποίες η τέχνη διαθέτει το αλόγιστο προϊόν της, δεν αλλοιώνει στο ελάχιστο την ποιότητα της εργασίας του. Με τα σπρέι του τότε και τώρα, ρευστοποιεί τον ολοκαίνουριο παλμό που χτυπά εκεί έξω. Υλικά του τα σκουπίδια του αιώνα. Παλιά, ξεχαρβαλωμένα ψυγεία, κομμάτια από σαπισμένο ξύλο, είδη υγιεινής, παλιά, σπουδαία ονόματα, αδικημένοι, όλα παίζουν τον ρόλο τους μες στον κώδικα του Basquiat. Ο ίδιος διαψεύδει το αιώνιο δίλημμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και συντάσσεται με την εποχή του, δίνοντας ένα στίγμα των μοντέρνων ρευμάτων που γεννιούνται από κάθε του νεύμα, έτσι που να κατοχυρώνει τον εαυτό του ως εκφραστή ενός καινούριου είδους ζωγραφικής, εντελώς απαλλαγμένης από κάθε περιορισμό, πρωτόγονης ή, κατ΄ άλλους, έξυπνης, σχεδόν κινηματογραφικής με ποικιλία θεμάτων. Ένα μικρό μυθιστόρημα με επιπόλαιους χαρακτήρες, διαβαθμίσεις, οδηγίες ως το κέντρο της υπόθεσης που η ιδιοφυία του Basquiat καθιερώνει στα περισσότερα από τα έργα του. Οι φίλοι του με τα σιδερόφραχτα στόματα που ουρλιάζουν κυκλωμένοι από τα σπρέι τους, τραγουδούν κόντρα στα καινούρια χρόνια που ανατέλλουν.

Η ζωγραφική των μεγάλων επιφανειών υπήρξε ο δούρειος ίππος του νεαρού ζωγράφου, το αξεπέραστο τέχνασμα. Μια εκδοχή της ιδιοφυίας του που ανατρέπει εκ των έσω τις αμερικάνικες, πνευματικές τάξεις, δείχνοντας με το δάχτυλο εκείνα τα δραματικά, οικοδομικά τετράγωνα του Χάρλεμ που φροντίζουν πειθαρχημένα και με λιγοστά μέσα την ανθρώπινη ζωή. Τα έργα του αγοράζονται για εκατομμύρια δολάρια, τα έργα του πέφτουν σαν χείμαρρος πάνω στο ξεθωριασμένο ροδόνερο της παλιάς ζωγραφικής. Οι μουσαμάδες του εκπυρσοκροτούν στο εσωτερικό των καλομαθημένων γκαλερί, η άσφαλτος κουβαλά τα πιο εσωτερικά τους μηνύματα, μια γνήσια αίσθηση που στέλνει το άστρο του Basquiat πιο πέρα από την δεκαετία του. Μια βενετσιάνικη ταβέρνα, μια πόρτα της Ραβένα δεν σημαίνουν τίποτε δίχως μερικά ονόματα από τους σύγχρονους μάρτυρες που περιφρονούν με την αιώνια χειρονομία τους τα ανατέλλοντα, κολλαρισμένα μανεκέν, τις χρυσές Καλιφόρνιες. Ένα όνομα δεν θυμίζει τίποτε, μια σκηνή δεν υπήρξε ποτέ αρκούντως βιβλική, αν τα σώματα δεν χάνουν την φόρμα και σχήμα μες στην ησυχία της νύχτας. Η ζωή που χαρίζει ο Basquiat στα πράγματα, τα φώτα που ανάβει στο ολοσκότεινο δωμάτιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, διατυπώνουν έναν άλλον τρόπο, μοιραίο και κρίσιμο, έναν δρόμο που δείχνει όχι μόνο το ατημέλητο ταλέντο –πρώτος ο Tintoretto έδειξε τον δρόμο με την εκκωφαντική του περιφρόνηση–, αλλά και την μέθοδο με την οποία η ξεχωριστή παρουσία μπορεί και απαντά απέναντι στην συγκυρία.

Τα χέρια του Basquiat είναι τυφλά. Αυτό σημαίνει πως όσα φτιάχνει γεννιούνται πρώτα από όλα μες στην καρδιά του. Αυτό σημαίνει πως όλοι εκείνοι οι ποιητές που κοιμούνται στους λόφους χαρίζουν την εμπιστοσύνη και το χάρισμά τους στο έξαλλο παιδί των λαϊκών συνοικιών. Σε εκείνον που προτού χάσει την ζωή του, πρόλαβε να πλαγιάσει με λογιών αγγέλους. Σε εκείνον που στήνει μες στον καταιγισμό του αμερικάνικου νέον μερικούς, μοντέρνους επιταφίους για εκείνους που θα βρεθούν κάποτε εδώ. Το μοντάζ της πόλης και των πιο σημαντικών γεγονότων της φωτίζονται από την παιδική αφέλεια του Basquiat και από τα έξαλλα χρώματά του, τους στίχους σε όλη την επιφάνεια της ζωγραφιάς, τα χείλη που εξομολογούνται την μαρτυρία της εποχής τους προτού χαθούν.

Ο Jean-Michel Basquiat δεν υπήρξε μονάχα ζωγράφος. Ήταν και ένα είδος χρονικού, ένα είδος παιδιού με υπέροχο αισθητήριο και όση φαντασία χρειάζεται καμιά φορά ετούτος ο κόσμος για να αναδείξει τις μυστικές συγγένειες των πραγμάτων. Η γλώσσα του παραμένει εκείνη που όλοι γνωρίσαμε. Η φαντασία του λειτουργεί με την συνείδησή της ακέραιη και τούτο είναι μια επαρκής απάντηση απέναντι σε εκείνους που του απέδωσαν τον ρόλο ενός πετυχημένου και αχαλίνωτου επιχειρηματία, ενός τρυφερού θύματος στα επιτήδεια χέρια του Andy Warhol, ενός γνήσιου αγωνιστή επάνω στα ρινγκ που τρέμουν κάτω από το παιχνίδι των γιγάντων, κάτω από σύννεφα και καταιγίδες που γεννούν κυκλώνες, για μια στιγμή και πάνε. Κάποιου που γκρέμισε το μαρμάρινο γόητρο της τέχνης και έκανε τα παιδιά να σταθούν λίγο εμπρός στο ολοζώντανο μυθιστόρημα που γράφεται εκεί έξω, πάνω σε μάντρες αυτοκινήτων, πάνω σε παλιούς ρυθμούς και αδιέξοδα. Πάνω στο ίδιο σώμα της εκατοστής τάδε λεωφόρου με το κοπαδιαστό της πλήθος.

Η Νέα Υόρκη υπήρξε την δεκαετία του ΄80 το πρότυπο της μητρόπολης που γεννιέται μες στις στροφές της ιστορίας. Ο κόσμος αλλάζει την όψη του με όλη την δυνατή ταχύτητα. Αντλεί από τα παιδιά που πάλλονται με δύναμη, ηρωισμό και όραμα – σε μια ευτυχισμένη παράφραση του Pablo Neruda. Το παραμυθένιο θεώρημα του κόσμου αποδεικνύεται κάλπικο κάθε μέρα όλο και περισσότερο. Ο Jean-Michel Basquiat που ουρλιάζει εκστατικά εκεί έξω, θυμίζει εκείνον που ξεπούλησε τον ίσκιο του, θυμίζει έναν γνήσιο και παιδιάστικο Μπάρναμπι Μπρόκετ που βαδίζει λίγο πάνω από το επίπεδο της ζωής, καλά κρατημένος από τα πολύχρωμα μπαλόνια του. Μιλά μια άλλη γλώσσα, φτιάχνει με ξύλο, κουρέλια και χρώμα το σπίτι του, ακριβώς όπως κάνει ένας Βάσκος ψαράς στα χέρια του Bertolt, απόλυτα συμφιλιωμένος με τα ρετάλια του ουρανού που του αναλογούν. Οι αναμνήσεις του κρατούν ανοιχτές τις πιθανότητες της ζωής, οι Αμερικάνοι φιλότεχνοι εφευρίσκουν στο πρόσωπό του ένα νέο, υβριδικό είδος καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μα για την αμηχανία τους ούτε λέξη, αυτό τον αφοπλισμό που καμιά γκαλερί δεν επιβάλλει όταν κάτι ξεπερνά την εποχή προβάλλοντάς την μες στο μέλλον.

Η φίνα εσπεράντο του Jean-Michel Basquiat παραμένει εν πολλοίς μια γλώσσα άγνωστη. Οι αιώνες άλλωστε θυμούνται λιγότερο, οι σεμνές γραμμές δεν σημαίνουν τίποτε. Στις φλέβες των παιδιών, στις φλέβες του Basquiat κυλούν οι ζωγραφιές του. Ο ίδιος παραμένει ανεξερεύνητος, όπως οι διάττοντες αστέρες, ένας τρελός Καίσαρ, φορτωμένος χρώμα, δυο ανεπανάληπτα, σοφά χέρια με όλη την ικμάδα του αιώνα που σαλεύουν νευρικά πριν το τέλος… Ο ηρωικός, σκληρός κόσμος δεν πεθαίνει ποτέ και με τα χρώματα δαμάζεται, με τα γραμμένα συνθήματα που μας βοηθούν να κρατήσουμε ζωντανό το αυριανό μας πρόσωπο. Αυτός είναι ο Jean-Michel Basquiat, γνήσια ακρωτηριασμένος από τα ρεύματα της εποχής του, κάποιος που αναλαμβάνει την διαπαιδαγώγηση του ενθουσιασμού, υψώνοντας την φωνή του, βαδίζοντας όπως ηφαίστειο σε έρημους, Απρίληδες.

Το πάθος της σύντομης βιογραφίας του δεν μπορεί να ιδωθεί ξεχωριστά από την ειλικρίνεια της ζωγραφικής που στα χέρια του προχώρησε προς μια άλλη κατεύθυνση.