Art Outside the Core

Ο μαγνητισμός που ανέκαθεν ασκούσε το Ρίο ντε Τζανέιρο στον ονειροπόλο ταξιδευτή είναι αδιαμφισβήτητος. ‘Η μάλλον, σε κάθε είδους ταξιδευτή (ή απλά άνθρωπο): στον νέο, του τύπου «φτώχεια και φιλότιμο» (ας κάνω ένα βήμα μπροστά), που θα ’θελε να πάει παντού, αλλά δεν, στον οικονομικά επιφανή, που ονειρεύεται ρούμια, καρναβάλια και χορούς στις παραλίες της Ιπανέμα και της Κόπα Καμπάνα, στην «Ντόρα η εξερευνήτρια» που συναρπάζεται από τη διαφορετικότητα της λατινικής κοινωνίας και κουλτούρας, ακόμα και στον συνταξιούχο που πια θέλει να φάει τα λεφτά του σε ανέσεις και εξωτικούς προορισμούς. Τι συμβαίνει όμως εκεί στας Βραζιλίας; Γιατί θέλουμε όλοι να ταξιδέψουμε εκεί και, αν τα καταφέρουμε, δε θέλουμε να φύγουμε ποτέ;

Το φαινόμενο των φαβέλων είναι, ίσως, η πιο ενδιαφέρουσα κοινωνική απόχρωση της πόλης του Ρίο. Η φτώχεια στη βραζιλιάνικη μεγαλούπολη δεν αρκέστηκε σε ένα ισχνό κομμάτι περιθωριοποίησης και αφάνειας, σε ένα παγκάκι κάτω από μια γέφυρα ή στην είσοδο μιας πολυκατοικίας. Αντίθετα, συσπειρώθηκε, γιγαντώθηκε και «αποίκισε» ειδυλλιακές τοποθεσίες του Ρίο, δίνοντας ταυτότητα, τόπο και φωνή σε μια μειονότητα που ειδάλλως θα είχε παραγκωνισθεί και σίγουρα ξεχαστεί. Τα νούμερα είναι εντυπωσιακά: περίπου 11.5 εκατομμύρια κάτοικοι της Βραζιλίας από το συνολικό πληθυσμό των 190 εκατομμυρίων ζουν σε φαβέλες.

Η λέξη «φαβέλα» δεν έχει μια ακριβή μετάφραση, αλλά η λέξη που αγγίζει παραπάνω τη σημασία της δε θα ήταν «παραγκούπολη» (ή “slum”, όπως βαφτίστηκε από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης), αλλά «κοινότητα». Αυτήν τη διαφορά αντιλήφθηκαν οι Ολλανδοί καλλιτέχνες Haas & Hahn, ή κατά κόσμον Jeroen Koolhaas και Dre Urhahn, που αρχικά επισκέφθηκαν το 2005 τις φαβέλες του Ρίο για την κινηματογράφηση ενός ντοκιμαντέρ σχετικά με το hip-hop για λογαριασμό του MTV. Σύντομα, ένα μακράν πιο φιλόδοξο πλάνο ξεδιπλώθηκε. Σκοπός του, η εξοικείωση των κατοίκων με την τέχνη, ο εξωραϊσμός του παραμελημένου σκηνικού, αλλά κυρίως η δημιουργία μιας βάσης διαλόγου που θα συνένωνε πλούσιους και φτωχούς και θα προσέλκυε επισκέπτες στις άλλοτε τρομακτικές φαβέλες. Το πρώτο τους project, «το Αγόρι με το Χαρταετό», ολοκληρώθηκε το 2006 σε συνεργασία με τους ντόπιους καλλιτέχνες Victor και Maurinho, αλλά και με τη βοήθεια των κατοίκων. Απεικονίζει ένα παιδί που παίζει με τον χαρταετό του, αγαπημένη ενασχόληση των παιδιών στις φαβέλες και αντιπροσωπευτικό σύμβολο της ζωής τους σε αυτές τις γειτονιές. Το 2012 η τοιχογραφία αποκαταστάθηκε, αφού ο ήλιος και οι σφαίρες από τις οδομαχίες των συμμοριών με την αστυνομία είχαν προκαλέσει φανερές ζημιές. Φυσικά, οι Haas & Hahn δε σταμάτησαν εδώ. Η δεύτερη δημιουργία τους, επίσης στη Villa Cruzeiro, την πιο περίφημη φαβέλα του Ρίο, τιτλοφορείται “Rio Cruzeiro” και καλύπτει 2000 τετραγωνικά μέτρα, δηλαδή έναν ολόκληρο δρόμο της φαβέλας που είναι ορατός από το Google Earth. Η συγκεκριμένη κατασκευή, που έχει σκοπό την προστασία των κατοίκων και των σπιτιών τους από τις λασπώδεις πλημμύρες κατά τις βροχερές περιόδους, κοσμείται τώρα από ένα ιαπωνικό σχέδιο του tattoo καλλιτέχνη, Rob Admiraal, που ολοκληρώθηκε με τη συνεργασία των νέων της περιοχής και τη συνδρομή των καλλιτεχνών Vitor, Robinho και Geovani το 2008.

Οι Ολλανδοί μπορεί να είναι υπεύθυνοι για μερικές από τις πιο γνωστές street art παρεμβάσεις στις φαβέλες του Ρίο, αλλά δεν είναι οι μόνοι διεθνείς καλλιτέχνες που έχουν στρέψει τη δημιουργική τους ματιά στις φτωχογειτονιές της πόλης. Ο Γάλλος φωτογράφος, street art και κινηματογραφιστής, βραβευμένος με το Ted Award, JR, στα πλαίσια του project “Women are Heroes”, γέμισε τους τοίχους των σπιτιών της παλαιότερης φαβέλας του Ρίο, Morro da Providência, με γιγάντιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες γυναικείων ματιών και πορτρέτων. Το έργο, που ολοκληρώθηκε το 2008, αποτίνει φόρο τιμής στις γυναίκες που έχασαν κάποιον αγαπημένο τους στις εχθροπραξίες με την αστυνομία. Αφορμή για την έμπνευση του JR στάθηκε η δολοφονία τριών νέων από τη φαβέλα, που ξεσηκώθηκαν μαζί με τους υπόλοιπους κατοίκους, όταν ο βραζιλιάνικος στρατός συγκρούστηκε με την τοπική μαφία ναρκωτικών. Ο JR επισκεπτόταν τη φαβέλα καθημερινά για ένα μήνα και τραβούσε φωτογραφίες γυναικών, εκ των οποίων πολλές συνδέονταν οικογενειακά με τους νεκρούς. Το “Women are Heroes” συμπεριελάμβανε εκτός από τη Βραζιλία και άλλες στάσεις, όπως η Κένυα, η Καμπότζη, η Σιέρα Λεόνε, η Ινδία και η Λιβερία και το ντοκιμαντέρ του JR που προέκυψε από αυτό το διεθνές project ήταν υποψήφιο στις Κάννες το 2010 για το βραβείο Camera d’Or.