Βιβλιοθήκη

Το παρελθόν είναι μια έννοια πολυσήμαντη και πολύπλοκη, δύσκολα προσδιορίσιμη, σχεδόν δύστροπη θα έλεγε κανείς, όσον αφορά το κατά πόσο μπορεί να υπακούσει σε καλούπια ή επιταγές ή ακόμη και να βυθιστεί στη λήθη. Η δυτική νεωτερική ματιά πολύ συχνά επικεντρώθηκε στην έννοια της προόδου και του μέλλοντος, και μας κληροδότησε την έννοια του κενού χρόνου που μας περιμένει να τον κατακτήσουμε, να τον ελέγξουμε, να τον διαχειριστούμε ανάλογα με τα συμφέροντα και τα οράματά μας. Από αυτή την άποψη, ένα από τα κληροδοτήματα της νεωτερικότητας (ειδικά στο ύστερο στάδιο) ήταν και η βαθιά πίστη ότι συνεχώς εγκαταλείπουμε το παρελθόν και τις όποιες παραδόσεις αυτό συνεπάγεται, και ότι βρισκόμαστε σε μια διαρκή ώθηση προς τα μπροστά. Όμως το παρελθόν είναι πάντοτε πολύ δύσκολο να τιθασευτεί και σχεδόν αδύνατον να εγκαταλειφθεί. Η ίδια η νεωτερικότητα συχνά το παραδέχτηκε και προσπάθησε να ενσωματώσει το παρελθόν στους δικούς της σχεδιασμούς για το μέλλον – όπως συνέβη με τα οράματα των εκάστοτε εθνικισμών. Ωστόσο τι συμβαίνει όταν, στους ύστερους χρόνους της και στα πλαίσια της εμμονής με το παρόν και το μέλλον, το παρελθόν ξεφεύγει από τον «σφιχτό» μας έλεγχο και έρχεται να μας πλημμυρίσει; Τι γίνεται όταν ξαφνικά, εν μέσω των πολλαπλών κρίσεων και αβεβαιοτήτων, εν μέσω του διαρκούς αισθήματος διακινδύνευσης και διάψευσης, αυτό το παρελθόν γίνεται η δύναμη που τελικά αρχίζει να μας κινεί και να διαβρώνει τα θεμέλια των ουτοπικών και προοδευτικών μας οραμάτων και σχεδίων; Αυτές είναι οι θεματικές που μας καλεί να σκεφτούμε –υπογραμμίζοντας το στοιχείο του επείγοντος– ο σπουδαίος κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman σε ένα από τα τελευταία πονήματα πριν το θάνατό του, τη «Ρετροτοπία».

Στη «Ρετροτοπία» ο Bauman καταπιάνεται με το ζήτημα της ουτοπίας και της ουτοπικής σκέψης. Όμως ο στόχος του δεν είναι καθόλου να εξετάσει την ουτοπία ως είδος που διαπραγματεύεται εκδοχές και σχέδια για το μέλλον και την ανθρώπινη ορμή να κατασκευάσει ή να βελτιώσει ή να «τιθασεύσει» τα μελλούμενα. Αντιθέτως, εκκινεί από την ουτοπική νοοτροπία και διαπιστώνει τη μεταμόρφωσή της σε μια ρετροτοπική (<retrotopia: λέξη portmanteau εκ του retrospective/αναδρομικού και του utopia/ουτοπία) νοοτροπία, η οποία συνίσταται σε μια στάση απέναντι στο παρόν και στο μέλλον που κυριεύεται από νοσταλγία και έλξη από το παρελθόν. Αυτή η αλλαγή και η εμφάνιση της ρετροτοπίας είναι καίριας σημασίας εξέλιξη καθώς σηματοδοτεί μια «εγκατάλειψη» του μέλλοντος ως τόπου ελπίδας, μια αυξανόμενη αίσθηση διακινδύνευσης και απειλής, και μια στροφή προς το παρελθόν ως τόπο ασφάλειας και παρηγοριάς. Ο Bauman είναι πάρα πολύ επιφυλακτικός και αρνητικός σε αυτή τη στροφή στο παρελθόν -επανειλημμένως τονίζει ότι δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε την ουτοπία και το ιδανικό του κοινωνικού διαλόγου και του κοινωνικού οράματος. Ωστόσο, θεωρεί ότι είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες συμβαίνει αυτή η στροφή, για να καταλάβουμε και γιατί και πώς πρέπει να την αντιμετωπίσουμε.

Ο Bauman εντοπίζει αυτή τη στροφή ως παράλληλη ορισμένων μετασχηματισμών στην κοινωνία του σήμερα, μια κοινωνία ρευστότητας και διακινδύνευσης. Πρώτον, στο σύγχρονο καπιταλιστικό και παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο, οι αλλεπάλληλες κρίσεις και η μειούμενη ισχύς και δυνατότητα του κράτους να προστατέψει τους πολίτες του σηματοδοτούν μια συνθήκη στην οποία κυριαρχεί ανταγωνισμός και εχθρότητα όλων εναντίον όλων. Δεύτερον, παρατηρείται μια τάση αναζήτησης ασφάλειας και ταυτότητας μέσω της κατασκευής διχοτομήσεων και αντιθέσεων μεταξύ «ημών» και των «Άλλων», με αποτέλεσμα μια διαρκή πόλωση και μια διαρκή υποχώρηση της αίσθησης της κοινότητας και των κοινών αγώνων και αξιών. Τέλος, έχει κυριαρχήσει η εξατομίκευση, η τάση ενίσχυσης ενός μοντέλου του περίκλειστου εαυτού που προσπαθεί να προστατευτεί από όλους και να γίνει κυρίαρχος σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Η ρετροτοπική κίνηση για τον Bauman βρίσκει προσφορότατο έδαφος σε αυτές της συνθήκες καθώς είναι αυτές ακριβώς που καθιστούν το μέλλον εντελώς απρόβλεπτο, σχεδόν εχθρικό: σε τέτοια ανασφάλεια, κρίσεις και ραγδαίο ατομισμό, τα ουτοπικά κοινωνικά οράματα δεν έχουν θέση∙ μόνο η επιστροφή στις ρίζες, στις περιχαρακωμένες κοινότητες ή ομάδες και στην ασφάλεια του παρελθόντος έχει κάποιο νόημα.

Η ματιά του Bauman είναι κοφτερή και ακριβής όπως πάντα, οι παρατηρήσεις του καίριες και η πρόθεσή του σαφώς προσηλωμένη στο να αναδείξει τα πιο κρίσιμα και επείγοντα ζητήματα στην εποχή της ρευστής νεωτερικότητας (liquid modernity) που τόσο πολύ ο ίδιος είχε αναδείξει με το έργο του. Για εκείνον οι κίνδυνοι του κατακερματισμένου κόσμου όπου τα κράτη χάνουν τη δύναμή τους ενώπιον ενός καλπάζοντος καπιταλισμού και μιας πανταχού παρούσας τεχνολογίας, καθώς και οι κίνδυνοι της ακραίας εξατομίκευσης και της απουσίας σεβασμού και ενδιαφέροντος απέναντι στον Άλλον είναι πιο φοβεροί από ποτέ και πρέπει να αναγνωριστούν. Και ταυτόχρονα πρέπει να γίνει σαφές σε όλους το επείγον και τραγικό μιας συνθήκης στην οποία η ανθρωπότητα έχει χάσει την ικανότητά της να σκέφτεται το μέλλον, να σκέφτεται ουτοπικά. Προσωπικά, βρίσκω αυτή την ανάλυση και την συνακόλουθη προειδοποίηση στο σημερινό περικείμενο εξαιρετικά σημαντικές και απαραίτητες – σχεδόν στοιχειωτικές θα έλεγα. Η απουσία της κοινότητας, η απουσία του διαλόγου και του κοινού οράματος, το κλείσιμο στον εαυτό και στις περιχαρακωμένες ταυτότητες, και η εμμονή με κάποιο υποτιθέμενο παρελθόν είναι επικίνδυνα φαινόμενα. Ωστόσο, δεν μπορώ παρά να επιχειρήσω και μια άλλη σκέψη: ακολουθώντας τις παρατηρήσεις του Bauman, ίσως είναι καλό να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς μπορούμε να επανεφεύρουμε τις ρετροτοπίες, πώς μπορούμε να τις μεταλλάξουμε σε πραγματικά ουτοπικά οράματα που αντλούν από το παρελθόν κοιτάζοντας όμως με φροντίδα και συλλογικότητα προς το μέλλον μεγάλων κοινοτήτων. Ίσως μια στροφή εμπνευσμένη από τη σκέψη αποδομιστών όπως ο Derrida να βοηθήσει: μια σκέψη που αναγνωρίζει τη σημασία που μπορεί να έχουν τα φαντάσματα του χθες για το άνοιγμα καινούργιων προοπτικών και πιθανοτήτων… Σε κάθε περίπτωση, η «Ρετροτοπία» του σπουδαίου Zygmunt Bauman ανοίγει καίριους διαλόγους για τις καταστάσεις που βιώνει ο σύγχρονος κόσμος –πιο ρευστός από ποτέ και πιο τρομαγμένος από ποτέ– και το πού μπορεί να καταλήξει τελικά το μέλλον.