Βιβλιοθήκη

Ο Νικόλας Σεβαστάκης αποτελεί ίσως τον οξυδερκέστερο εγχώριο υπερασπιστή μιας κριτικής πρόσληψης της φιλελεύθερης παράδοσης, διαπρέποντας επί σειρά ετών ως σχολιαστής των εγχώριων καταστάσεων και πραγμάτων. Εσχάτως δε, εκτός από δραστήριος πεζογράφος, έχει αναδειχθεί σε ανιχνευτή των προοπτικών ανανέωσης, των εμφανών ρυτίδων, μα και των ζωτικών περιθωρίων μετασχηματισμού που κυοφορούν οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Δύσης. Σε συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου του, όπου αποτυπωνόταν η αποστασιοποίησή του από τα πεπραγμένα και το θεσμικό ύφος της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ-Οικολόγων Πράσινων και τους πειραματισμούς του «δημοκρατικού ριζοσπαστισμού» που εξέθρεψε η εποχή των προγραμμάτων δημοσιονομικής προσαρμογής –πιθανότατα όχι άνευ μιας δόσης αυτοκριτικής, αφού είχε προηγηθεί η συμπόρευση του συγγραφέα με το ιδιόρρυθμο μόρφωμα της ριζοσπαστικής αριστεράς κατά την πρώτη μνημονιακή περίοδο–,* ο Σεβαστάκης επιστρέφει στις ποικίλες και ετερόκλιτες, παλαιές και νέες, απορριπτικές ενστάσεις και εποικοδομητικές κριτικές που έχουν ασκηθεί στη συζυγία του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας. Υπό μία έννοια μάλιστα, το «Ταξίδι στο άγνωστο: Φιλελεύθερη δημοκρατία και κρίση πολιτισμού» μπορεί να διαβαστεί παράλληλα προς άλλη μία –εισαγόμενη αυτή τη φορά– συναφή συγγραφική δοκιμή που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα, τον στοχασμό του Frédéric Worms για τις «χρόνιες παθήσεις της δημοκρατίας» σε μετάφραση του Γιώργου Φαράκλα (Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2018).

Σε αντίθεση με τη μάλλον αφελή αισιοδοξία της μεταψυχροπολεμικής εποχής, ο συγγραφέας παρατηρεί πως ζούμε σε μια «μη φιλελεύθερη» στιγμή. Τα προβλήματα και οι προκλήσεις της εποχής περιστρέφονται γύρω από την ανάδυση ενός νέου ατομικισμού, την αίσθηση μιας γενικευμένης «απώλειας νοήματος», την επιστροφή ενός «λαϊκού μυστικισμού», όσο και της προσμονής για μια πολιτική εμπειρία έντονη, ενός αιτήματος αποκατάστασης της κοινότητας, μ’ άλλα λόγια ενός «ιερού θυμού» για την άρση των συνθηκών που γεννούν και αναπαράγουν τις πολυειδείς ανισότητες και τις μορφές ξένωσης και καταπίεσης, κτλ. Περιστρέφονται επίσης γύρω από τη σφοδρή αντιπαράθεση σχετικά με την «εγκατάλειψη» της («μεγάλης») πολιτικής ή –όλως αντιθέτως– την παρεμβατική και υπερ-ρυθμιστική επέκτασή της ως προτιμητέων λύσεων, τη γραφειοκρατικοποίηση της δημόσιας σφαίρας και την αξιακή ουδετερότητα του κράτους, ειδικότερα όταν τούτη συλλαμβάνεται αντιπαραθετικά προς κάποια (ή ακόμη και προς οποιαδήποτε) έννοια κοινωνικού αξιακού κώδικα («κοινού καλού»), την απουσία τέλος ισχυρών ψυχικών ταυτίσεων για ευρύτερες κατηγορίες πολιτών (ιδίως δε για τα λαϊκά στρώματα και τους «χαμένους της παγκοσμιοποίησης»), αλλά και από γνώριμα και ενδημικά κουσούρια των δυτικών δημοκρατιών, όπως τον καταναλωτισμό, τη διάχυτη και διαλυτική ρηχότητα, την ανασφάλεια που εντείνεται από την αίσθηση ανεστιότητας, τη σύγχυση και τον κατακερματισμό των ατομικών αυτοεικόνων και των συλλογικών αναπαραστάσεων, κτλ. Όλα αυτά τα φαινόμενα και οι συναφείς διεργασίες εκτυλίσσονται εδώ και δεκαετίες, όμως αποκτούν μια νέα έξαρση τα τελευταία χρόνια σε συνδυασμό με την παγκόσμια οικονομική κρίση (και τα συμπαρομαρτούντα της) και την πρόκληση της οικολογικής μετάβασης, δίχως καν να συνυπολογιστεί η παροξυντική επίδραση της υπό εξέλιξη κρίσης δημόσιας υγείας (η έναρξη της οποίας μάλλον διαδέχτηκε τη συγγραφή του βιβλίου).

Εν ολίγοις, μεγάλο μέρος του προβληματισμού αφορά τη στενή διαπλοκή του κυρίως ειπείν πολιτικού με το υπαρξιακό και το ευρύτερο πολιτισμικό επίπεδο, καθώς και τη σχετική γνωμάτευση εκ των ένδον της πολιτικής για τη διαχείριση του κόμβου τούτου. Οι φιλελεύθερες προσεγγίσεις ρέπουν εκ των πραγμάτων προς έναν συγκρατημένο σκεπτικισμό και σταθμίζουν τις λύσεις με βάση την αποτελεσματικότητα, την αποσπασματικότητα (ή τμηματικότητα) και τον προγραμματικό χαρακτήρα τους, σε αντίθεση με μη φιλελεύθερες παραδόσεις που διέπονται από ένα περισσότερο οραματικό στοιχείο, συχνά συνοδευόμενο από την προσδοκία περί ολικής κάθαρσης, αποκατάστασης, αναδιάρθρωσης ή λύτρωσης μέσω κάποιου αόριστου –και αόριστα ριζοσπαστικού– αιτήματος επανεκκίνησης. Εντούτοις, από τη νηφάλια σκοπιά ενός κριτικού υπερασπιστή του φιλελεύθερου δημοκρατικού κεκτημένου, όπως είναι αυτή του συγγραφέα, ο ελλοχεύων κίνδυνος μιας αστάθμητης και από αρκετές απόψεις ανεπιθύμητης θεσμικής παρέκκλισης (βλ. τους ποικίλους αυταρχικούς λαϊκισμούς και τις φιλελεύθερες «αυταρχίες» των ημερών) –έσωθεν ανατροφοδοτούμενος καθώς είναι, σαν το σκουλήκι στο μήλο των σύγχρονων μαζικών δημοκρατιών–, αποτελεί το δυσβάσταχτο τίμημα που καλούνται συχνά να καταβάλουν οι πολίτες για τους αχαλίνωτους πόθους τους, όταν μάλιστα οι τελευταίοι δεν συνοδεύονται από περίσκεψη στην κάλπη.

Εν πάση περιπτώσει, βασική θέση του δοκιμίου αποτελεί η διαπίστωση πως, όταν δεν συνιστούν απλώς τελετουργικές εκφορτίσεις ή καθαρτικές επιτελέσεις απογοητευμένων διανοουμένων ή αδαών αγανακτισμένων, μήτε προσχήματα για την εξιδανίκευση πτυχών ενός αμφίβολου παρελθόντος ή την άντληση βραχυπρόθεσμων κερδών στον κοινοβουλευτικό στίβο (λχ. την αναρρίχηση στη διακυβέρνηση), τα ουσιώδη περιεχόμενα των εν λόγω κριτικών στάσεων μπορούν να αναδιατυπωθούν με γόνιμο τρόπο εντός ενός εν ευρεία εννοία φιλελεύθερου πολιτικού και πολιτισμικού ιδιώματος.
Εάν συχνά ο αναγνώστης δυσφορεί με το διάβασμα κειμένων που εγκλωβίζονται στην απλουστευτική χρήση διπόλων, τους πομπώδεις βερμπαλισμούς και την εμπαθή μονομέρεια, το νέο πόνημα του Σεβαστάκη –όχι λιγότερο από την προγενέστερη συγγραφική του παρακαταθήκη– έρχεται να συμβάλει με διορατικό τρόπο στη διεκδίκηση μιας νέας νηφαλιότητας κατά τις εναγώνιες προσπάθειες αναστοχασμού και αποτίμησης της ευρωελληνικής πολιτισμικής συνθήκης και ψηλάφησης της παρούσας ιστορικοπολιτικής συγκυρίας. Ακόμη και όσοι δεν συμμερίζονται τη μία ή την άλλη γραμμή εκδίπλωσης της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα, ενδεχομένως ούτε και την αφετηριακή τοποθέτησή του, δύσκολα θα βρουν υψηλότερο δείγμα του λόγου που θα φιλοδοξούσαν ν’ αποδομήσουν. Εάν πάλι κάποιος ανήκει στην κατηγορία εκείνων που συγκινούνται από τις μεταπτώσεις και τους κυματισμούς των «μη φιλελεύθερων» καιρών, ο Σεβαστάκης ανήκει ανυπερθέτως στην –ίσως όχι ιδιαίτερα πολυμελή όσον αφορά τη χώρα μας– λέσχη εκείνη φιλελεύθερων στοχαστών, στα έργα των οποίων ενδείκνυται να εντρυφήσει (σ.σ. ειρήσθω εν παρόδω πρόκειται για αμφιθυμία, η αποτύπωση της οποίας μετά βίας συγκαλύφτηκε στο παρόν κείμενο, εφόσον ο ένας εκ των συντακτών προσυπογράφει τον οδικό χάρτη προς μια συνταγματικά εναρμονισμένη ομοσπονδιακή Ευρώπη, ενώ ο άλλος εμφανίζεται περισσότερο διστακτικός σε κάθε «σχήμα που υπερβαίνει τη γεωγραφική και στρατηγική εμβέλεια του έθνους-κράτους»).

* Όπως άλλωστε παραδεχόταν σε συνέντευξή του στη Βένα Γεωργακοπούλου για λογαριασμό της Εφημερίδας των συντακτών το 2015, «για κάποια χρόνια υποστήριξα κριτικά την υπόθεση μιας ριζοσπαστικής δημοκρατικής Αριστεράς στην Ελλάδα. Πίστευα ότι οι άλλοι πυλώνες του μεταπολιτευτικού μας πολιτικού συστήματος είχαν χάσει την αξιοπιστία τους. Έκανα επιπλέον τη σκέψη ότι χρειαζόταν ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στους θεσμούς και στις λαϊκές/μεσαίες τάξεις». Πρβλ. το προηγούμενο βιβλίο του «Φαντάσματα του καιρού μας: Αριστερά, κριτική, φιλελεύθερη δημοκρατία» (Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2017).