The Death of Stalin, του Armando Iannucci
Ένα κινηματογραφικό έργο που βρέθηκε αντιμέτωπο με μια εξωφρενική αναστολή της κυκλοφορίας του από το Ρωσικό Υπουργείο Πολιτισμού και για το οποίο η Αναπληρώτρια Διευθύντρια της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Πολιτισμού δήλωσε πως «δεν έχει δει ποτέ κάτι πιο αηδιαστικό στη ζωή της». Πολλές λοιπόν οι υποσχέσεις κι ακόμα μεγαλύτερη η αναμονή.
Αρχικά, θέλω να τονίσω πως είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που επιχειρώ να γράψω δυο λόγια για τη συγκεκριμένη ταινία βρισκόμενος στη μακρινή Εσθονία, μια εκ των πρώην σοβιετικών χωρών, σημαδεμένη ακόμα από το παρελθόν της. Το “Death of Stalin” λοιπόν είναι μια ταινία εξαιρετικά απλή στη δομή της, ευθύγραμμη από το πρώτο δευτερόλεπτο, οριοθετημένη κι απέριττη. Είναι το 1953, όταν ο επιβλητικός επικεφαλής του Σοβιετικού Κράτους, ο Εθνοπατέρας και ιδεολογικός καθοδηγητής Ιωσήφ Στάλιν αφήνει αιφνιδίως την τελευταία του πνοή χτυπημένος από ένα βαρύτατο εγκεφαλικό επεισόδιο. Αστραπιαία το νέο θα διαδοθεί με απόλυτη εμπιστευτικότητα και μυστικοπάθεια στους υψηλόβαθμους επιτελείς της κυβέρνησης και με ταχύτατα αντανακλαστικά οι δελφίνοι της κρατικής μηχανής θα επιδοθούν σ’ έναν αγώνα δρόμου για την διαδοχή της πρωτοκαθεδρίας της Σοβιετικής Ένωσης. Όλοι οι τιμητές των υψηλότερων αξιωμάτων της εξουσίας θα παραβρεθούν αμέσως δίπλα στο άψυχο σώμα του Στάλιν, θα συσκεφθούν, θα αποφασίσουν και θα κινήσουν διαδικασίες που κατά έναν τρόπο ξετυλίγουν την κωμική πλευρά της ιστορίας μας. Συστηνόμαστε λοιπόν μέσα από ένα ομολογουμένως ευρηματικό slow motion με τον επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών Λαβρέντι Μπέρια (Simon Russell Beale), τον αναπληρωτή Γενικό Γραμματέα Γκεόργκι Μαλένκοφ (Jeffrey Tambor) και τον σωτήριο μέσα στη φαιδρότητα Νικίτα Χρουστσόφ ερμηνευμένο από τον αναμφίλεκτα υπέροχο και προσωπικό μου αγαπημένο Steve Buscemi. Και πολλούς άλλους ακόμα βέβαια που θα στήσουν συνενοχικά ένα ιλαρό πανηγύρι εκκαθαρίσεων, καθαιρέσεων και εξοβελισμών.
Ας αρχίσουμε όμως τη συζήτηση για την ταινία με κάποιες βασικές κι αναντίρρητες παραδοχές. Είναι αδιαμφισβήτητο πως η ταινία καταβάλλει (ή είχε στόχο να καταβάλλει) μια κάποια υποτυπώδη προσπάθεια σαρκαστικού στοχασμού και να σαρκωθεί, αμυδρά έστω, μ’ έναν νοηματικό σκελετό αρκετά αξιοπρεπή και πειθαρχημένο. Και παρότι διαφαίνεται σαφώς αυτή η κατά τ’ άλλα οργανικά δομημένη σκοποθεσία του όλου καλλιτεχνικού δημιουργήματος, η ταινία χάνει νωρίς τον ιδεολογικό της ειρμό, μπάζει νερά και παραδίνεται συνολικά από την παρτίδα της λεγόμενης κοινωνικοπολιτικής «σοβαρότητας». Από τα πρώτα κιόλας λεπτά θα υποστήριζε κανείς πως το έργο αφήνεται χωρίς την αρμόζουσα σοβαρότητα σε σεναριογραφικές ευκολίες που υπονομεύουν την όποια καλλιτεχνική πρόθεση του σκηνοθέτη και των παραγόντων. Και δεν μιλάω εδώ για τις τεχνικές λεπτομέρειες του θέματος που αναμφίβολα έχουν κι αυτές τη σημασία τους, αλλά για τον βαθύτερο πυρήνα της όποιας ιδεολογικής χροιάς θέλει να έχει η ταινία. Μιλάω για το ζωτικό ιστό της σκέψης πάνω στην οποία δομήθηκε το έργο. Είναι σαφές ότι κανείς δεν περίμενε να δει ένα τεχνικά πρωτότυπο και ιδιοφυές σκηνοθετικό αριστούργημα κι ότι η κάπως ανιαρή ορθόδρομη κινηματογραφική αφήγηση, τα σχεδόν άχρωμα κάδρα κι όλα τα υπόλοιπα εικαστικά εργαλεία που μετέρχεται ο σκηνοθέτης δεν είναι αυτά που πρωτίστως υποσκάπτουν τον χαρακτήρα του έργου. Ούτε καν η ανεκδιήγητη ευκολία στην επιλογή της αγγλικής γλώσσας για μια τέτοια ταινία δεν είναι το μεγάλο σφάλμα (μιλούμε άλλωστε για μια κατά βάση βρετανική παραγωγή). Εκείνο που είναι αλήθεια εξοργιστικό είναι η αθεμελίωτη υπόσταση της ταινίας, η οποία επιχειρεί μ’ έναν τελείως ανέμπνευστο και φαιδρό τρόπο να στηριχθεί σε σαθρά επιχειρήματα για να σατιρίσει και να διακωμωδήσει ένα θέμα που απαιτεί κατά τ’ άλλα βαθύτατο στοχασμό και νηφαλιότητα σκέψης: τον συστατικό τρόμο του πάσης φύσεως ολοκληρωτισμού. Και το ακόμα πιο υποτιμητικό της υπόθεσης είναι ότι η ταινία μετά βίας καταφέρνει να γίνεται κάπως εύθυμη.
Φαντάζεστε έναν κινηματογράφο που θα εκφυλιζόταν στην πιο ευτελέστατη καφενειακή συζήτηση; Αυτό ακριβώς είναι το “Death of Stalin”. Οι ιδεολογικές αφέλειες του Ιστορικού Υλισμού, η ανεγκέφαλη πειθαρχία στις κομματικές υπαγορεύσεις κι ο αγωνιώδης φόβος της πολιτικής επιβολής σχολιάζονται επιδερμικά με φτηνιάρικες ιδεολογικές τοποθετήσεις και χωρίς καμία πραγματική σοβαρότητα. Πρόκειται για το «μηδέν και το άπειρο» του Koestler γυρισμένο από την ανάποδη και μαδημένο από μικρόνοιες και μυωπικούς οπαδισμούς. Διαβάζοντας τα όσα ακολούθησαν την προβολή της ταινίας, πήρε κάπου το μάτι μου μια υποτιθέμενη ρήση του Χρουστσόφ που μου έκανε πραγματική εντύπωση. Είχε λέει δηλώσει πως «όσοι βρίσκονται γύρω από τον Στάλιν δεν είναι τίποτα άλλο παρά θανατοποινίτες σε αναστολή». Αυτή η πραγματική ή όχι σκέψη αντανακλά τον δαιδαλώδη και σκοτεινό κόσμο στον οποίο θα μπορούσε να είχε εγκύψει η ταινία, έστω και σαν κωμωδία. Η σάτιρα άλλωστε είναι το alter ego της πολιτισμικής κριτικής. Όμως ο σκηνοθέτης προτίμησε να υποστυλώσει το δημιούργημά του στις πιο σαθρές και εγωιστικές αναγνώσεις των ιστορικών δεδομένων και αντί να προσεγγίσει με κάποια έστω ευαισθησία τα εκτρώματα του πολιτικού φανατισμού, κατάφερε να φανατιστεί ο ίδιος, να διασυρθεί κι εν τέλει να παραδώσει τον κινηματογράφο αμαχητί στα χέρια μιας φτηνιάρικης σαπουνόπερας. Έβγαλε μια ταινία που μοιάζει στημένη απλά για να προκαλεί κι όχι να εγείρει. Μια ταινία-πυροτέχνημα που θα ξεχαστεί γρήγορα χωρίς να προσφέρει την οποιαδήποτε κάθαρση. Ευτυχώς δηλαδή που υπάρχει εκεί ένας ερμηνευτικός ογκόλιθος που ακούει στ’ όνομα Steve Buscemi και βλέπουμε κι εμείς ένα ισχνό φως μέσα στο σκοτάδι.
Ελπίζω να έχετε μια αξέχαστη προβολή.
The Death of Stalin, του Armando Iannucci
Μεταφρασμένος Τίτλος: Ο Θάνατος του Στάλιν
Είδος: Κωμωδία
Διάρκεια: 106΄
