Λόγος + Τέχνη

Οι ήρωές του είναι βαθιά αληθινοί, «τσαλακωμένοι» ως εκεί που δεν παίρνει. Απ’ το «Κρυμμένοι Άνθρωποι», τον «Ναύτη», το «Ο Χορευτής στον Ελαιώνα» έως τα «Ο Παλαιστής και ο Δερβίσης», «Χάρτες», «Το Παρτάλι», «Το Μυστικό της Έλλης» και το τελευταίο βιβλίο του, «Ζωή Μεθόρια».

Στην κουβέντα που ακολουθεί μιλήσαμε για πολλά και ενδιαφέροντα. Για την κρίση και την λογοτεχνία, για την πολιτική διάσταση των συγγραφέων, για την πορεία του, όπου φέτος συμπληρώνει 25 χρόνια εκδοτικής παρουσίας, για την λογοτεχνία μέσα στην εκπαίδευση.

Ολόκληρη η συνέντευξη έχει ως εξής:

Φέτος συμπληρώνονται 25 χρόνια από τότε που άρχισε η πορεία σας ως συγγραφέα: απ’ το 1990 και το «Κρυμμένοι Άνθρωποι» έως και το 2015 και το «Ζωή Μεθόρια». Το ταξίδι αποδεικνύεται μεγάλο. Τι μένει τελικά στον συγγραφέα, στον άνθρωπο απ’ όλη αυτήν την πορεία;

Μεγάλο το ταξίδι, γεμάτο περιπέτειες και δεκατρία βιβλία. Κατά σύμπτωση οι «Κρυμμένοι άνθρωποι» είναι επίσης μια ιστορία της μεθορίου. Το ίδιο και η «Ζωή μεθόρια». Ανάμεσα στη Βόρεια μεθόριο και τη Νότιο παρεμβάλλονται οι ζωές των ηρώων μου, οι αναγνώστες, η διαμόρφωση του συγγραφικού προφίλ. Στον συγγραφέα απομένει η εμπειρία, στον άνθρωπο η ωριμότητα. Σίγουρα, το γράψιμο επηρέασε και τη δική μου ζωή, όπως και αντίστροφα. Ανάμεσα στην καθημερινότητα και τη μυθοπλασία έχτισα γέφυρες που ελπίζω να αντέξουν στο πέρασμα του χρόνου. 

Λίγο πριν τις εκλογές είχατε πει ότι σας έγινε προσέγγιση από κάποιο πολιτικό κόμμα, ώστε να κατέβετε υποψήφιος στις εκλογές και αρνηθήκατε. Ταυτόχρονα, αντιλαμβάνομαι ότι η «Ζωή Μεθόρια» έχει πολιτική διάσταση ως βιβλίο. Με δεδομένο ότι ζούμε σε μια εποχή που οι άνθρωποι της Τέχνης «κατηγορούνται» ότι σιωπούν για όσα συμβαίνουν γύρω μας και δεν βγαίνουν μπροστά ν΄ αναλάβουν πρωτοβουλίες, θα ήθελα ένα σχόλιό σας πάνω σ’ αυτά.

Ναι, μου έγινε ένα ευγενικό τηλεφώνημα αλλά αρνήθηκα χωρίς καν να το σκεφτώ. Όχι λόγω του κόμματος αλλά εξ αιτίας της στάσης μου απέναντι στην πολιτική. Η δική μου πολιτική βρίσκεται κατασταλαγμένη στα βιβλία μου, χρόνια τώρα. Χωρίς κραυγές αποτυπώνω την πορεία των ηρώων μου από την μεταπολίτευση και δώθε ανά δεκαετία: «Παρτάλι» ('70), «Ζωή μεθόρια» (΄80), «Ο χορευτής στον ελαιώνα» ('90), «Αλούζα, χίλιοι κι ένας εραστές» ('00) κοκ.

«Το μυστικό της Έλλης» χαρακτηρίστηκε ως το σημαντικότερο βιβλίο της απαρχής της κρίσης. Η «Ζωή» αποτελεί ένα αναδρομικό σχόλιο τριάντα χρόνια πριν για όσα μας οδήγησαν ως εδώ. Οι συγγραφείς δεν σιωπούν, αλλά δεν τους δίνεται εύκολα ένα δημόσιο βήμα να εκθέσουν τις απόψεις τους. Έχουν χρέος να αποτυπώνουν την εποχή τους, αλλά όχι να γίνονται κομματικοί μπροστάρηδες. Χρέος μέσω της λογοτεχνίας, ναι. Όχι όμως πολιτική στράτευση, γιατί αυτό δεν συμβαδίζει με την καλλιτεχνική δημιουργία. 

Σε κάποια συνέντευξή σας παλαιότερα, είχατε πει ότι έχετε γίνει πιο αυστηρός με τους ξένους συγγραφείς, καθώς είδατε «πόσο ελεγχόμενη και τεχνικά προβλέψιμη είναι πια η γραφή τους, σφυρηλατημένη στα σεμινάρια δημιουργικής γραφής». Τελικά το γράψιμο είναι ταλέντο που καλλιεργείται στο χαρτί από κάποιον που γράφει, σβήνει, ξαναγράφει, τρώει τα μούτρα του, σηκώνεται, ξαναπέφτει ή είναι απλά θέμα μεθοδολογίας και τεχνικής η οποία μπορεί να διδαχθεί;

Αναφερόμουν στην αγγλοσαξονική γραφή που, ενίοτε, είναι προβλέψιμη. Στις αγγλόφωνες αγορές ένα βιβλίο πριν βγει μαρτυράει στα χέρια των μάνατζερ και των διορθωτών. Όχι σε όλους όμως τους συγγραφείς. Συμβαίνει σε μια νεότερη γενιά που προέρχονται και από εργαστήρια δημιουργικής γραφής. Δεν είμαι εναντίον των εργαστηρίων, άλλωστε κι εγώ δάσκαλος υπήρξα. Απλώς υποβοηθούν. Αν δεν υπάρχει ταλέντο, πρόθεση, ροπή, πάνε όλα χαμένα. Ο πατέρας μου έπαιζε κιθάρα και τον θαύμαζα αλλά εγώ δεν μπόρεσα ούτε καν να την γρατζουνίσω: δεν είχα έφεση, γι’ αυτό. Το μεγαλύτερο σχολείο ωστόσο είναι το διάβασμα. Αν θέλεις να γράψεις, θα διαβάσεις πολύ. Συνεχώς και με το μολυβάκι στο χέρι και μετά θα πιάνεις και το δικό σου-ή το πληκτρολόγιο. Ποτέ μου δεν επαναπαύτηκα ως συγγραφέας. Κάθε φορά αισθάνομαι ότι βγαίνω πρωτάρης να κριθώ. 

Έχετε ζήσει σχεδόν όλο το μεταπολιτευτικό εκπαιδευτικό σύστημα ως καθηγητής στη μέση εκπαίδευση. Πρόσφατα μάθαμε ότι η Λογοτεχνία στην Γ’ Λυκείου περιορίζεται στη μία ώρα διδασκαλίας την εβδομάδα και ότι αφαιρείται από μάθημα εξέτασης στις πανελλήνιες. Ποια είναι η δική σας άποψη, με βάση την εμπειρία σας, απ’ τη σχέση της εκπαίδευσης με τη Λογοτεχνία και τι αντίκτυπο έχει στους μαθητές;

Δίδασκα αγγλικά, αλλά έβλεπα και την κατάσταση στα μαθήματα της ελληνικής λογοτεχνίας. Αποσπάσματα όλων των λογοτεχνικών περιόδων, SOS κειμενάκια για παπαγάλους, καμία εμβάθυνση μα κυρίως ποτέ δεν διδάχτηκε σε μία τάξη ένα ολόκληρο βιβλίο. Έτσι έχουμε το φαινόμενο, παιδιά που δεν συνέχισαν τις σπουδές τους να μην έπιασαν ένα εκτυπωμένο λογοτεχνικό βιβλίο στο χέρι τους, δεδομένου και των απενεργοποιημένων σχολικών βιβλιοθηκών. Ναι, να καταργείς βαρετές ώρες καλλιλογίας αλλά να βάζεις σε κάθε σχολική χρονιά τρία λογοτεχνικά βιβλία. Και μετά αφήνεις τα παιδιά να γράψουν και να μιλήσουν για όσα διάβασαν-αυτό γίνεται σε όλη την Ευρώπη. Έτσι φτιάχνεις και αναγνώστες και όχι εχθρούς της λογοτεχνίας και της ανάγνωσης. 

Μετά από την Αθήνα με το «Μυστικό της Έλλης» επιστρέφετε στη βόρεια Ελλάδα με τη «Ζωή Μεθόρια», στο γνωστό σκηνικό πολλών βιβλίων σας. Επιστρέφετε στον γενέθλιο τόπο σας, σε μέρη που βρεθήκατε και διδάξατε ως εκπαιδευτικός. Αυτή η επιστροφή ήταν τυχαία ή μήπως όχι; Με λίγα λόγια ισχύει αυτό που λένε ότι στις δύσκολες εποχές αναζητούμε την ασφάλεια της μήτρας, της πρώτης φωλιάς μας, εκεί που όλα είναι γνώριμα;

Πάντα επιστρέφω στα πάτρια εδάφη. Είναι η απόσταση, η νοσταλγία, ο Τόπος μου. Όμως, πολλές φορές, δεν είναι αυτό που περιγράφω, του δίνω άλλες διαστάσεις. Στη «Ζωή μεθόρια» περισσότερο ήθελα να μιλήσω για τη δεκαετία του ογδόντα, για αυτά που έφερνε, την ευρωπαϊκή ένταξη, την άνοδο του ΠΑΣΟΚ, τη «γραφικότητα» της αριστεράς που εκπροσωπεί η ηρωίδα μου. Έπειτα, σύμφωνα με την ελληνική γραφειοκρατία, μεθόριος και δυσμένεια πάνε μαζί. Ο Έβρος την πλήρωνε μια ζωή, γι αυτό και αποτέλεσε το σκηνικό για την ιστορία μου. Εμένα τα μεθόρια μου πάνε, με ελκύουν πάντως. 

Ποια είναι η άποψή σας για το εκδοτικό τοπίο στην Ελλάδα; Επενδύουν σε νέους Έλληνες συγγραφείς ή εμμένουν στη σιγουριά των αναγνωρίσιμων και στη συνταγή των ξένων συγγραφέων που θα πουλήσουν;

Εκδοτικά περνάμε μέρες κρίσης. Υποχώρηση στις πωλήσεις της ελληνικής λογοτεχνίας και άνοδος της γυναικείας παραλογοτεχνίας. Πληθώρα μέτριων κειμένων για τις «χαμένες πατρίδες» που δεν προσθέτουν τίποτε ούτε στην λογοτεχνία ούτε στην Ιστορία. Η ελληνική λογοτεχνία περιορίστηκε στο μικρότερο δυνατό κοινό. Λόγω της οικονομικής κρίσης, μειώθηκαν οι ξένες μεταφράσεις που στοιχίζουν τριπλά και έτσι οι εκδότες στράφηκαν στους «φτηνούς» ντόπιους. Πολλές φορές μάλιστα το πληρώνουν και από την τσέπη τους οι νέοι. Το εκδοτικό κλίμα γενικά είναι πολύ άσχημο. Η κρίση έριξε το βιβλίο στα τάρταρα. Πολύ πιο εύκολα κόβεις ένα βιβλίο το μήνα παρά μια έξοδο σε ταβέρνα. Καμιά φορά η κρίση είναι και πρόφαση για να μην διαβάζεις. Όμως θα μπορούσαν να γίνονται δανεισμοί από βιβλιοθήκες ή μεταξύ αναγνωστών. Αλλά πολύ φοβάμαι ότι οι καλοί αναγνώστες μειώνονται.

Ποια είναι η καθημερινότητα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη; Πως εμπλέκει ένας επαγγελματίας συγγραφέας τη ζωή με τη γραφή;

Καθώς έφυγα από το δημόσιο δασκαλίκι είμαι πιο ελεύθερος στις επιλογές μου, έχω περισσότερο χρόνο για διάβασμα και αποδράσεις. Προσπαθώ να αξιολογώ τις παρέες και όχι να ξοδεύομαι σε παρασκηνιακές συζητήσεις. Ταυτίζομαι με αυτό που κάνω, αλλά δεν ζω ως «συγγραφέας». Προτιμώ να περνάω απαρατήρητος και να μην περιφέρω το «αναγνωρίσιμο» εγώ μου δεξιά και αριστερά. Μόνον όταν γράφω μεταμορφώνομαι, αλλά αυτό δεν το βλέπει κανείς, είναι ο ιδιωτικός μου χώρος ανάμεσα στον συγγραφέα και στον άνθρωπο. Αυτή η μεταμόρφωση είναι και η πιο δυνατή δημιουργική στιγμή, γιατί τότε ξεπηδάει η έμπνευση. 

-Στον συγγραφέα απομένει η εμπειρία, στον άνθρωπο η ωριμότητα. 

-Αν θέλεις να γράψεις, θα διαβάσεις πολύ. Συνεχώς και με το μολυβάκι στο χέρι και μετά θα πιάνεις και το δικό σου-ή το πληκτρολόγιο.

-Ταυτίζομαι με αυτό που κάνω, αλλά δεν ζω ως «συγγραφέας». Προτιμώ να περνάω απαρατήρητος. 

-Η δική μου πολιτική βρίσκεται κατασταλαγμένη στα βιβλία μου, χρόνια τώρα.

Δύο απ' τα βιβλία του Θεόδωρου Γρηγοριάδη μεταφέρθηκαν στο θέατρο. Η Φιλαρέτη Κομνηνού πρωταγωνιστούσε στη «Δεύτερη Γέννα» σε σκηνοθεσία Θοδωρή Γκόνη απ' το ΔΗΠΕΘΕ Σερρών, ενώ «Το Παρτάλι» παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του φεστιβάλ Αθηνών με τον Χρήστο Στέργιογλου σε σκηνοθεσία του Στέλιου Κρασανάκη.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: Δημήτρης Τερζής