Art Outside the Core

Το φαινόμενο του bullying δημιουργεί μια σχέση υπεροχής και εξουσίας μεταξύ θύτη και θύματος, με αφορμή τη διαφορετικότητα και γενεσιουργό αιτία την όποια μορφή βίας δέχεται ο θύτης από το περιβάλλον του. Ήδη από τον Μεσαίωνα συναντάμε μια αρχέτυπη μορφή του φαινομένου, όταν οι σαλτιμπάγκοι και οι γελωτοποιοί, θέλοντας να τραβήξουν το βλέμμα και να προκαλέσουν το γέλιο του κοινού τους, μεταμφιέζονταν με αλλόκοτες φορεσιές και επιδίδονταν σε εξίσου αλλόκοτα νούμερα, υποδυόμενοι ουσιαστικά το Διαφορετικό. Ο κόσμος ανέκαθεν αντιμετώπιζε το ασυνήθιστο και το ανοίκειο με εχθρότητα και βιαιότητα. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι μια άλλη χαρακτηριστική φιγούρα της εποχής, αυτή του Κουασιμόδου (Quasimodo), που λόγω της αποτρόπαιας –φυσικής- εμφάνισής του, ο κόσμος του φέρονταν υποτιμητικά και τον αντιμετώπιζε σαν τέρας.

Στον ευρύτερο χώρο του θεάματος, η πιο χαρακτηριστική, διαχρονικά, φιγούρα που συνδέεται με το φαινόμενο είναι αυτή του κλόουν˙ ένα χαρούμενο προσωπείο και μερικά νούμερα στη βάση τους χιουμοριστικά*. Μια τούρτα που εμφανίζεται ξαφνικά και «σκάει» στο πρόσωπο του κλόουν είναι από τις πιο κλασικές εικόνες. Το ειρωνικό στοιχείο της κατ’ εξοχήν κωμικής αυτής φιγούρας είναι το δάκρυ που αρκετοί ζωγραφίζουν να κυλάει στο μάγουλο. Ίσως δεν είναι τυχαία, τελικά, αυτή η λεπτομέρεια. Παρόμοια περίπτωση αποτελεί ο Dumbo, όταν εμφανίζεται ως κλόουν να πέφτει (αφού τον σπρώχνουν) από το φλεγόμενο κτίριο μέσα στο υποτιθέμενο δίχτυ ασφαλείας και στον κρυμμένο κουβά με τους αφρούς, διασκεδάζοντας το κοινό που τον παρακολουθεί, παρά το θλιμμένο πρόσωπό του. Κι ας μην ξεχνάμε τις αντιδράσεις όσων τον περιβάλλουν, που διασκεδάζουν με τα αφύσικα υπερμεγέθη αυτιά του, προκαλώντας τα ακριβώς αντίθετα συναισθήματα σε εμάς τους θεατές.

Στη σύγχρονη κοινωνία, θύτες γίνονται όσοι θέλουν να ξεχωρίζουν εναντίον αυτών που πράγματι ξεχωρίζουν για την εμφάνισή τους, τον χαρακτήρα τους, την ταυτότητά τους. Άτομα με ανεπτυγμένη σωματική ανάπλαση, άτομα «δημοφιλή» στο περιβάλλον τους (ή στην προσπάθειά τους να γίνουν «δημοφιλή»), δήθεν “cool” και γενικότερα όσοι δέχονται μια μορφή καταπίεσης ή κακοποίησης από το στενό περιβάλλον τους, εξωτερικεύουν βίαια τα καταπιεσμένα συναισθήματά τους προς όλους όσους φαίνονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πιο αδύναμοι από αυτούς. Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως μια τέτοια συμπεριφορά ευδοκιμεί, όταν υπάρχει αντίδραση είτε με τη μορφή αποδοχής (φόβος) είτε επιβεβαίωσης (γέλια). Ο θύτης έτσι αισθάνεται αναγνώριση από το περιβάλλον και υπεροχή εναντίον του αδύναμου. Με λίγα λόγια αισθάνεται αρχηγός.

Είναι λοιπόν απαραίτητο να γίνει κατανοητός ο διαχωρισμός (καλοπροαίρετου) χιούμορ και (κακοπροαίρετης) πλάκας. Το κωμικό στοιχείο, ο αυτοσαρκασμός, όπως και η σάτιρα, είναι ένδειξη του πνεύματος ενός ανθρώπου με στόχο ένα καλοπροαίρετο σχόλιο ή την κριτική μίας κατάστασης. Η κακοπροαίρετη πλάκα, όμως, θίγει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενώ οι θύτες του bullying, όταν βρεθούν στη «δύσκολη» θέση να απολογηθούν, στις περισσότερες περιπτώσεις, υποστηρίζουν ότι «έκαναν πλάκα». Εξέχουσα μορφή τέτοιας θρασυδειλίας, η πιο εξελιγμένη κι επικίνδυνη μορφή του bullying -το cyber-bullying-, όπου οι θύτες υπό την ασφάλεια της απρόσωπης ή ανώνυμης έκθεσής τους δεν διστάζουν να προβούν σε χαρακτηρισμούς ή και απειλές για τη ζωή του άλλου, υποβάλλοντας τον αποδέκτη σε ένα διαρκές άγχος καθόλη τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου, με περαιτέρω επιπτώσεις στην καθημερινότητα, στην ψυχολογία, και γενικότερα στη ζωή του ατόμου. Η συγκεκριμένη μορφή bullying, που τη συναντάμε συχνά αναμέσα σε ανηλίκους, θεωρείται πιο σκληρή, αφού λόγω του ψηφιακού της χαρακτήρα, το περιεχόμενο εκφοβισμού διαδίδεται σε μεγάλο αριθμό ατόμων μέσα σε ελάχιστα λεπτά, ενώ δεν γίνεται γνωστό στα άτομα που μπορούν να βοηθήσουν (γονείς, διευθυντής). Τα θύματα νιώθουν πάντα εκτεθειμένα, στοχοποιημένα, περιθωριοποιημένα ή κατώτερα μεταξύ των ομοίων τους. Πολλά παιδιά αποφασίζουν να αλλάξουν σχολικό περιβάλλον, ενώ αρκετές είναι και οι περιπτώσεις αυτοκτονιών.

Και τελικά τί ορίζει τί είναι χιουμοριστικό; Τα όρια της «πλάκας» σταματάνε, όταν αρχίζουν τα όρια του πολιτισμού. Στις σύγχρονες κοινωνικές ομάδες, και ιδιαίτερα στις μαθητικές, είναι αναγκαίο να καταστεί σαφής η έννοια του πολιτισμού. Σε έναν χώρο όπου η μόρφωση και η αγωγή παίζουν τον πρώτο ρόλο στην εξέλιξη του ατόμου ως την ενηλικίωσή του, τα μαθήματα πολιτισμού είναι καθοριστικής σημασίας ώστε το άτομο να διομορφώσει μία ολοκληρωμένη και συγκροτημένη προσωπικότητα, χρήσιμη και αναγκαία για την κοινωνία. Από τη στιγμή που η έννοια του πολιτισμού πάψει να αποτελεί αναγκαία συνθήκη και γίνει δεύτερη φύση, το άτομο πορεύεται σωστά και συμπορεύεται επάξια. Στο σχολείο πρέπει να διδάσκεται πως κάθε μαθητής, κάθε παιδί και τελικά κάθε άνθρωπος δεν υστερεί ούτε υπερέχει σε τίποτα από τους άλλους. Έχει τα ίδια δικαιώματα μέσα στην κοινωνία και το περιβάλλον όπου ζει και μεγαλώνει. Κάθε μορφή βίας, ιδιαίτερα στη σχολική κοινωνία, πρέπει να αποτρέπεται με κάθε τρόπο με στόχο την εξάλειψη του φαινομένου. Η διαφορετικότητα, η μοναδικότητα του κάθε ατόμου είναι αναγκαίο να αποτελεί σημείο αναφοράς σε κάθε σωστά οργανωμένη κοινωνία που επιθυμεί να απαρτίζεται από ισότιμα μέλη και να μην γίνεται στόχος εκφοβισμού. Ο άνθρωπος εν τέλει, ως κοινωνικό ον, επιθυμεί να αποτελεί μέρος της κοινωνίας και να συμβάλει στη διαμόρφωσή της, ενώ η κοινωνία ως σύνολο εξαρτάται από τη μοναδικότητα του καθενός μας.

Το σχολείο είναι φορέας πολιτισμού, χώρος μετάδοσης γνώσης και έμπνευσης. Οφείλει να καλλιεργεί ήθη, να διαμορφώνει το πνεύμα, να εξάπτει τη φαντασία, αλλά και να προσφέρει ένα ασφαλές περιβάλλον όπου τα παιδιά θα δημιουργήσουν φιλίες και αναμνήσεις που θα μείνουν για μια ζωή. Άλλωστε, το μέλλον της κάθε χώρας είναι τα παιδιά της.

* Το ζήτημα του χιούμορ έχει αποτελέσει ερευνητικό αντικείμενο από πολλούς μελετητές. Στην προσπάθεια προσδιορισμού των χιουμοριστικών συμβάντων, έχουν διατυπωθεί οι παραδοσιακές θεωρίες του χιούμορ, στις οποίες ανήκει η Θεωρία της Ανωτερότητας (κατά την οποία και ο Πλάτωνας ορίζει το κωμικό ως το αυτάρεσκο αίσθημα ανωτερότητας), η Θεωρία της Ασυμφωνίας (όταν κάτι αντιτίθεται στη ρουτίνα της καθημερινότητας του περιβάλλοντος όπου συμβαίνει) και η Θεωρία της Ανακούφισης (όπου το γέλιο εκτονώνει κι έτσι ανακουφίζει από μια στρεσογόνα κατάσταση). Αντίθετα, σύμφωνα με τις σύγχρονες θεωρίες (Θεωρίες του Μεταμοντερνισμού) σε ένα χιουμοριστικό συμβάν πάντα υπάρχει ο στόχος (το θύμα).