Το στραβόξυλο απ’ το οποίο ο άνθρωπος είναι καμωμένος
Ο συγγραφέας υιοθετεί μια μετριοπαθή προσέγγιση, έναν φιλελεύθερο αντιουτοπισμό που καταφάσκει την πολυαρχία και την περατότητα ως αναμφισβήτητους όρους της ανθρώπινης συνθήκης. Έτσι, ο αρνητικός ορισμός της ελευθερίας ως αυτοπεριοριζόμενης από ένα πυκνό δίκτυο αλληλεξαρτήσεων, οι συμβιβασμοί, οι αμοιβαίες υποχωρήσεις και οι πρακτικές, ελεγχόμενες αλλαγές αποκτούν πρωτοκαθεδρία έναντι των μεγάλων σχεδίων για τον μετασχηματισμό του κόσμου, της κοινωνίας και της ανθρωπότητας στο σύνολό τους, με το μεταφυσικό φορτίο -και τις σωτηριολογικές, μεσσιανικές ή εσχατολογικές συνδηλώσεις του- να κρίνεται ανεπιθύμητο, δυσβάσταχτο ή ολέθριο. Δεδομένου ότι υπάρχει πληθώρα εξίσου ορθολογικών αλλά συγκρουόμενων κι ενδεχομένως ασύμβατων μεταξύ τους αξιών, σκοπών και κοσμο/βιοθεωριών, αλλά και του ατελούς χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης, που καθιστά απαγορευτική την πλήρη γνώση, την πρόβλεψη και άρα τον έλεγχο των συνεπειών των πράξεων των δρώντων, η αποφυγή του χειρότερου κακού -δηλαδή η ελαχιστοποίηση του ρίσκου που μπορεί να οδηγήσει σε μια αρνητική έκβαση, στην καταστροφή, τη φρίκη ή τη βαρβαρότητα της αλληλοεξόντωσης της ανθρωπότητας- αποκτά κεντρική θέση.
Οι πυλώνες της κυρίαρχης παράδοσης της δυτικής σκέψης είναι τρεις, μας λέει ο Berlin: α) η παραδοχή ότι κάθε αυθεντικό ερώτημα επιδέχεται μιας μόνον ορθής και αληθούς απάντησης, β) η παραδοχή ότι η μέθοδος προσέγγισής της υπάρχει, ότι είναι δηλαδή κατ’ αρχήν προσπελάσιμη στις προσπάθειες των ανθρώπων και γ) ότι όλες οι επιμέρους τέτοιες αλήθειες είναι συμβατές μεταξύ τους σε ένα συνεκτικό, αρμονικό όλον (σσ. 66-67, 332). Ο Berlin αμφισβητεί αυτή τη δέσμη πεποιθήσεων, εμπνεόμενος από την εισήγηση της πολιτισμικής πολυαρχίας στο έργο «Νέα Επιστήμη» του Giambattista Vico [1668-1744]. Ο Ιταλός φιλόσοφος υποστήριζε ότι κάθε πολιτισμός είχε τις δικές του αξίες, σκοπούς, κριτήρια τα οποία ενδέχεται να είναι ασύμβατα με εκείνα ενός ευρισκόμενου σε χωροχρονική απόσταση. Το γεγονός ότι όλοι οι πολιτισμοί και οι κοινωνίες δημιουργήθηκαν από ανθρώπους, επιτρέπει την οικοδόμηση γεφυρών προς το παρελθόν μέσω της φαντασιακής ενόρασης, δηλαδή της επινοητικής συμπάθειας και ιστορικής ενσυναίσθησης. Εντούτοις, η σύγκριση και αξιολόγηση είναι ένα βήμα που δεν είναι επιτρεπτό. Η θέση περί της καταστατικής ισότητας ή ανισότητας των επιμέρους μορφών είναι αβάσιμη, καθότι παραβλέπει το απλό γεγονός της διαφορετικότητάς τους. Πρόκειται για μία θέση περί της ασυμμετρίας των παραδειγμάτων, δηλαδή περί της απουσίας μιας κοινής ζυγαριάς ή μέτρου για όλα εξ αυτών – θέση που δεν οδηγεί απαραιτήτως σε κάποια μορφή σχετικισμού (ή εθνικισμού), μολονότι δεν είναι επί της αρχής ριζικά διαχωρισμένη από αυτόν. Τόσο για τον Vico όσο και για τον Johann Gottfried von Herder [1744-1803], αυτό που έχει σημασία είναι ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε εξωγενώς ένα σύστημα, αλλά είμαστε κατ’ αρχήν σε θέση, εάν καταβληθεί η απαιτούμενη εργασία, να «διεισδύσουμε» σε αυτό ούτως ώστε να επέλθει ενδογενώς η ορθολογική ανασυγκρότησή του, εάν βέβαια ως Λόγο εννοήσουμε μια οικουμενική ιδιότητα του ανθρωπίνου όντος που εκφράζεται ποικιλοτρόπως στα διαφορετικά κοινωνικά, ιστορικά, πολιτισμικά, γεωμορφολογικά, ψυχολογικά κλπ. συμφραζόμενα.
Τη μεγαλύτερη έκταση του βιβλίου καταλαμβάνει η μελέτη που εντοπίζει στον Joseph de Maistre [1753-1821] όχι έναν εκπρόσωπο μιας παρωχημένης εποχής κι έναν υπερασπιστή της αναστήλωσης της μεσαιωνικής θεοκρατίας, αλλά έναν προφήτη μιας εποχής που τότε αναδυόταν, έναν πρόδρομο του φασισμού και των ολοκληρωτισμών του αιώνα που πέρασε.
Το δόγμα για την ύπαρξη της βίας στην καρδιά των πραγμάτων, για την πίστη στη δύναμη σκοτεινών δυνάμεων, την εξύμνηση των δεσμών ως μοναδική λύση για να χαλιναγωγηθούν τα αυτοκαταστροφικά ένστικτα του ανθρώπου, αλλά και τη χρήση τους για τη σωτηρία του, το δόγμα για την προσφυγή στην τυφλή πίστη ενάντια στο Λόγο, για την πεποίθηση πως μόνο ό,τι είναι μυστηριώδες θα επιβιώσει, πως η εξήγηση είναι πάντα προσπάθεια δικαιολόγησης, το δόγμα περί αίματος και αυτοθυσίας, τις ιδέες του για την εθνική ψυχή και τα ρεύματα που καταλήγουν σε μια απέραντη θάλασσα, για τον παραλογισμό του φιλελεύθερου ατομικισμού και πρωτίστως για την ανατρεπτική επήρεια των ανεξέλεγκτων κριτικών διανοουμένων, ασφαλώς όλα αυτά τα έχουμε ξανακούσει έκτοτε. Στην πράξη, αν όχι στη θεωρία, το βαθύτατα απαισιόδοξο όραμα του Maistre (κατά διαστήματα με ολοφάνερα ψευδοεπιστημονική μεταμφίεση) αποτελεί την καρδιά των ολοκληρωτισμών, τόσο δεξιών όσο και αριστερών, του τρομερού αιώνα μας.
Ο Maistre υπήρξε ένας διεισδυτικός προφήτης και σκοτεινός οραματιστής, ένας αντι-Βολταίρος με «χιόνι στην κεφαλή και φωτιά στη γλώσσα», όπως τον περιέγραψε ένας σχολιαστής (θυμίζοντας το νιτσεϊκό χωρίο από το «Τάδε έφη Ζαρατούστρα»: «θερμή καρδιά και ψυχρό κεφάλι – όταν τα δύο αυτά πράγματα ενωθούν μαζί, τότε ο βρυχώμενος αέρας τινάζεται προς τα πάνω, ο Λυτρωτής»). Κοινό στοιχείο με τους Vico και Herder, ο ιστορικισμός: η ιστορία αποτελεί το πεδίο εκδίπλωσης του θεϊκού σχεδίου μέσω ασύνειδων, ασύλληπτων, παράλογων δυνάμεων, των οποίων το θεμέλιο χάνεται στα βάθη του χρόνου, και οι απόπειρες των ανθρώπων* να τις εντοπίσουν, να τις ανασυγκροτήσουν, να τις ελέγξουν ή να τις μεταβάλλουν είναι καταδικασμένες να πέσουν στο κενό προκαλώντας γέλιο, εκτός κι αν αποτελούν παροδικούς πράκτορες για την προώθηση του σχεδίου. Η επιχειρηματολογία είναι κυκλική. Η εξουσία, η υπακοή, η υποταγή, η οδύνη, η αυτοθυσία είναι αυτοσκοποί. Όλοι πρέπει να υποτάσσονται στους ηγεμόνες και οι ηγεμόνες στον Πάπα που είναι ελέω Θεού – κι αν ακόμη κυριαρχήσουν οι επαναστάτες, πρέπει να υποταχθεί κανείς σ’ αυτούς, γιατί είναι οι νικητές και δε θα ήταν εάν αυτό δε συμβάδιζε με το σχέδιο. Ως αντιδραστικός εγελιανός που έφτασε μια γενιά νωρίτερα, θα μπορούσε να προσυπογράψει τη διαπίστωση «ό,τι είναι θεϊκό είναι πραγματικό κι ό,τι είναι πραγματικό είναι θεϊκό».
Ο Berlin τάσσεται αναφανδόν υπέρ του οντολογικού πλουραλισμού, αφού
ελάχιστα πράγματα έπαιξαν πιο μοιραίο ρόλο στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και πράξης απ’ ό,τι οι σπουδαίες φαντασιακές αναγωγές από τη μια σφαίρα, όπου κάποια ιδιαίτερη αρχή ίσως είναι προσήκουσα και έγκυρη, σε άλλες σφαίρες, όπου η επήρειά της ίσως είναι συναρπαστική και καθοριστική, όμως οι συνέπειές της είναι παραπλανητικές στη θεωρία και καταστροφικές στην πράξη.
Η πλούσια κοίτη του ρομαντισμού ανανέωσε τον δυτικό πολιτισμό, αποτελώντας την πρώτη μεγάλη και διαρκώς επιστρέφουσα εξέγερση και το πρώτο πρόγραμμα κριτικής απέναντι στον διαφωτιστικό ορθολογισμό, τροφοδότησε ποικιλοτρόπως το πλαίσιο αξιών και ενέπνευσε τα πλέον ριζοσπαστικά, μεγαλόπνοα και σκοτεινά πολιτικά προτάγματα του εικοστού αιώνα. Η κληρονομιά του είναι αμφίσημη, γόνιμη και συνάμα επικίνδυνη όπως η φωτιά, γι’ αυτό και στο μείγμα εμπλουτισμένου ανθρωπισμού το οποίο υπερασπίζεται ο συγγραφέας, η πλάστιγγα γέρνει υπέρ του ορθού λόγου, του ήπιου οικουμενισμού, της μετριοπάθειας των συναινέσεων και της καχυποψίας απέναντι στις μεγαλόστομες διακηρύξεις και τα μεγαλόπνοα σχέδια μεταβολής του κόσμου. Είναι εντυπωσιακή η συνοχή της σκέψης του σε κείμενα που κατανέμονται εντός ενός τόσο ευρέος χρονικού διαστήματος (1959-1988), η σταθερότητα των επιχειρημάτων και των εγνοιών, η επιστροφή των ίδιων θεμάτων και η -αναπόφευκτη- επανάληψη και αλληλεπικάλυψη θέσεων. Οι τρεις άξονες του στοχασμού του, όπως τους σκιαγραφεί ο Σεβαστάκης, είναι οι εξής: «ανάδειξη της απαραμείωτης σημασίας που έχει ο πλουραλισμός των αξιών για τη νεωτερική ζωή, σκεπτικισμός απέναντι σε κάθε απόπειρα για απολυτοποίηση κοσμικών κοινωνικοπολιτικών σχεδίων, υπερτίμηση των αρνητικών έναντι των λεγόμενων θετικών ελευθεριών».
Η αλλαγή υποδείγματος έλαβε χώρα στα τέλη του 18ου και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με στρατηγείο τη νεαρή, φοιτητιώσα διανόηση των γερμανικών πανεπιστημίων.
Τα πρώιμα έργα και μυθιστορήματα του γερμανικού ρομαντισμού εμψυχώνονται από την προσπάθεια να αποδειχθεί ότι η έννοια κάποιας σταθερής, κατανοητής δομής της πραγματικότητας, την οποία γαλήνιοι παρατηρητές περιγράφουν, ταξινομούν, ανατέμνουν, προβλέπουν, αποτελεί επίφαση και αυταπάτη, παραπέτασμα εμφανειών προοριζόμενο να προστατεύει όλους όσοι δεν είναι αισθαντικοί ή αρκετά θαρραλέοι ώστε να αντιμετωπίσουν την αλήθεια του τρομακτικού χάους που υφίσταται κάτω από την ψευδή τάξη της αστικής ύπαρξης.
Ο ρομαντισμός εξεγείρεται απέναντι στα γαλλικά «φώτα», τις κοινωνικές νόρμες, την αστική ηθική, τις συμβάσεις, την υποκρισία, την αποξένωση, τη βλακεία και τον φιλισταϊσμό· οι εκπρόσωποί του στρέφονται στο ηρωικό άτομο, τον μοναχικό ήρωα ως έσχατη μονάδα και λίκνο απερίσταλτης δημιουργικής δραστηριότητας, με της οποίας το εσωτερικό νήμα οφείλει κανείς να επανασυνδεθεί. Αποφασιστική (απο-φασιστική, θα έλεγε παιγνιωδώς ένας διαφωτιστής κριτικός) βούληση που καθοδηγεί τη μορφοπαραγωγό δράση· ανεξάλειπτη, ακατάπαυστη, ατίθαση, αδάμαστη οργιαστική φαντασία· ειλικρίνεια προς εαυτόν, αυθεντικότητα, εντιμότητα, αριστοκρατισμός του πνεύματος, ειρωνεία, αγωνία, θλίψη, πόνος, οργή, μελαγχολία, αυτοθυσία, συντριβή – ιδού τα θεμέλια και τα αναγνωρίσιμα θέματα των ρομαντικών καλλιτεχνών και στοχαστών. Με τα λόγια ενός Göthe: «Γκρίζα είναι, φίλε, κάθε θεωρία – και πράσινο της ζωής το χρυσούν δέντρο». Η αισθητικοποίηση της ζωής σε όλες της τις εκφάνσεις (μεταξύ των οποίων η πολιτική, η παραβατική συμπεριφορά και η βία), η στροφή στο οργανικό παράδειγμα της βιολογίας, ο αισθητισμός, ο συμβολισμός, ο εξπρεσιονισμός, και ακόμη ο βιταλισμός, ο ντεσιζιονισμός, ο υπαρξισμός – τα πλέον ετερογενή και ενδιαφέροντα ρήγματα και ρεύματα στις τέχνες, τη φιλοσοφία και την εν γένει ιδεοκίνηση των χρόνων που θα ακολουθήσουν, δε θα σταματήσουν να διαλέγονται με και να εμπνέονται από αυτή την κοίτη, ο «θυελλώδης και ορμητικός» ρους της οποίας διασχίζει θορυβωδώς τους δύο αιώνες που ακολούθησαν.
* Πρόκειται για αυτούς που ο Maistre ενέτασσε στη «σέχτα», κατηγορία αρκετά ευρύχωρη για να συμπεριλάβει όλους τους δυνητικά αποσταθεροποιητικούς παράγοντες: δημοσιογράφους, διανοούμενους, οραματιστές, μεταρρυθμιστές, ριζοσπάστες, άθεους, τεχνοκράτες, επιστήμονες, λογοτέχνες, εμπόρους, φιλοσόφους, προτεστάντες, των οποίων η δράση καλό θα ήταν να περιοριστεί, να αποκλεισθεί, να κατασταλεί ή φιμωθεί, εάν όχι να εξαλειφθεί προληπτικά προκειμένου να αποφευχθεί η εξάπλωση της πανούκλας.
Content Sources
- http://plato.stanford.edu/entries/berlin/
Το λήμμα της Stanford Encyclopedia of Philosophy για τον Isaiah Berlin
- http://www.biblionet.gr/book/201622/Berlin,_Isaiah
Η καταχώρηση του βιβλίου στη βάση του βιβλιοnet
